Azərbaycanın və ümumilikdə türk dünyasının siyasi və intellektual tarixində müstəsna yeri olan simalardan biri də Əhməd bəy Ağaoğludur. O, yalnız öz dövrünün deyil, gələcək nəsillərin də düşüncə sisteminə təsir edən, millətçilik ideologiyasını formalaşdıran, mətbuat və maarifçilik hərəkatının fəal iştirakçısı olan, siyasi çevrələrdə və akademik dairələrdə böyük nüfuz qazanmış bir şəxsiyyətdir. Əhməd bəyin fəaliyyəti yalnız Azərbaycanla məhdudlaşmır. Onun izlərini Qafqazdan Osmanlıya, oradan da Türkiyə Cümhuriyyətinə qədər izləmək mümkündür. O, ictimai fikri formalaşdıran yazıları, təşkilatlanma fəaliyyəti, islahatçı ruhu və milli özünüdərk yolunda göstərdiyi əzmkarlıqla türk dünyasının müasirlik istiqamətində inkişafında böyük rol oynamışdır.
Əhməd Ağaoğlu həm siyasi nəzəriyyəçi, həm publisist, həm də praktik siyasətçi kimi çıxış etmiş və xalqı maarifləndirməklə onu güclü və müstəqil gələcəyə aparmağı hədəfləmişdir. Onun həyat və yaradıcılığı, ideoloji görüşləri və fəaliyyət istiqamətləri çoxşaxəlidir. Məhz bu səbəbdən o, sadəcə bir fikir adamı deyil, həm də millətlərin azadlıq mübarizəsinin simvoluna çevrilmişdir.
Əhməd Ağaoğlunun həyatı və mənşəyi
Əhməd bəy Ağaoğlu 1869-cu ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdur. O, varlı və ziyalı bir ailədə dünyaya göz açmış, erkən yaşlarından yüksək təhsil almağa meyilli olmuşdur. Əvvəlcə Şuşada, sonra isə Tiflisdə təhsil almışdır. Gənc yaşlarında Fransaya gedərək Parisdə Sorbonna Universitetində hüquq və ictimai elmlər üzrə təhsil almışdır. Parisdə oxuduğu dövrdə Avropa siyasi ideyaları, liberalizm və millətçilik anlayışları ilə yaxından tanış olmuş və bu fikirlər onun sonrakı fəaliyyətinə əsaslı təsir etmişdir.
Fransada yaşadığı illər ərzində XIX əsrin sonlarında məşhur olan pozitivist düşüncə, sekulyarizm, Avropa maarifçiliyi kimi cərəyanlarla tanış olmuş və bu təcrübəni Qafqaza qayıtdıqdan sonra tətbiq etməyə başlamışdır. O, elə o dövrdən başlayaraq türk-islam dünyasının durğunluqdan çıxışı üçün əsas yolun maariflənmək, hüquqi islahatlar keçirmək və cəmiyyətin təfəkkür tərzini dəyişmək olduğunu vurğulamışdır.
Mətbuat və maarifçilik fəaliyyəti
Əhməd Ağaoğlunun ən mühüm fəaliyyət sahələrindən biri mətbuat olmuşdur. O, maarifçiliyi yalnız məktəblərlə məhdudlaşdırmır, qəzet və jurnal nəşrlərini də milli oyanış üçün vasitə kimi görürdü. 1905-ci ildə Bakıda nəşr olunan “Həyat” qəzetinin baş redaktoru kimi fəaliyyətə başlamış və burada milli, siyasi və mədəni mövzularda dəyərli yazılar qələmə almışdır. “Həyat” qəzeti çar Rusiyası dövründə türk-müsəlman cəmiyyətində özünüdərk və mədəni intibah prosesinə güclü təkan verən platformalardan birinə çevrilmişdi.
Daha sonra “İrşad” qəzetini də çap etdirmiş və burada maarifçiliklə yanaşı, hüquq, azadlıq və milli birlik mövzularında silsilə məqalələr dərc etmişdir. O, bu yazılarında cəmiyyətin hüquqi və siyasi şüurunun formalaşdırılmasına xidmət edirdi. Əhməd bəyin əsas mesajı cəmiyyətin avtoritar sistemlərdən azad olunaraq, hüquqla idarə olunan demokratik sistemə keçməsinin vacibliyi idi.
Millətçilik və milli kimlik anlayışı
Əhməd Ağaoğlunun ideoloji dünyasında “millət” anlayışı əsas yer tutur. Onun fikrincə, bir xalqın müstəqilliyi yalnız siyasi sərhədlərlə ölçülməməli, mədəni və düşüncə baxımından da azad olmalıdır. O, Osmanlı dövründə və daha sonra Türkiyə Cümhuriyyətində fəaliyyət göstərərkən “Türkçülük” ideyasının elmi və fəlsəfi əsaslarını qoyan şəxslərdən biri olmuşdur.
Onun “Türkçülük nədir?” adlı məqalələri və çıxışları bu ideologiyanın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Əhməd bəy milli kimliyi, dili və tarixi birləşdirən vahid dəyər kimi təqdim edir və bu kimliyin qorunmasını müasir dövrün əsas şərti hesab edirdi. Onun millətçilik anlayışı irqçi və ya təcridedici deyildi, əksinə, bütün türk və islam xalqlarının maarifləndirilməsi və modernləşdirilməsi yolunda vahid düşüncə ilə hərəkət etməsini nəzərdə tuturdu.
Osmanlı və Türkiyə Cümhuriyyətində fəaliyyəti
Əhməd Ağaoğlu 1909-cu ildə Türkiyəyə köçmüş və orada da ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir. İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin üzvü olmuş, Osmanlı Məclisində deputat kimi çıxış etmişdir. Həmin illərdə o, Osmanlıda türkçü fikir cərəyanlarının inkişafında mühüm rol oynamış, “Türk ocaqları” hərəkatının ideoloji sütunlarından birinə çevrilmişdir.
Türkiyə Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra da Ağaoğlu Atatürkün yaxın çevrəsində olmuş və onun modernləşmə layihələrini ideya səviyyəsində dəstəkləmişdir. Ankara Universitetində hüquq və siyasi elmlər üzrə dərslər demiş, gənc nəsillərin formalaşmasında bilavasitə iştirak etmişdir. Bu dövrdə yazdığı əsərlər arasında “Hürriyyət və İctimai Həyat” və “İslam və Mədəniyyət” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Fəlsəfi görüşləri və yazılı irsi
Əhməd bəyin yazılarında əsas yer tutan mövzulardan biri də cəmiyyətin sosial strukturunun dəyişməsi və fərdi azadlıqların genişləndirilməsidir. O, hüquqi dövlət quruluşunun tərəfdarı idi və şəxsin azadlığını cəmiyyətin inkişafı üçün əsas şərt hesab edirdi. O deyirdi ki, “azad insan yoxdursa, azad cəmiyyət də mümkün deyil”.
Əsərlərində Avropa liberalizmi ilə İslam dəyərlərini vəhdətdə təqdim etməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, İslam dini bir çox hallarda modern hüquq sisteminin əsaslarını dəstəkləyən mahiyyətə malikdir, sadəcə onu orta əsr izahlarından azad etmək lazımdır. Bu baxımdan o, həm dini, həm də hüquqi maarifçiliyin tərəfdarı idi.
Əhməd Ağaoğlunun fəlsəfi və ideoloji mirası bu gün də aktuallığını qoruyur. O, sadəcə tarixi şəxsiyyət deyil, həm də çağdaş cəmiyyətlər üçün dərindən öyrənilməsi gərəkən siyasi və ictimai fikir adamıdır.
Ailəsi və şəxsi həyatı
Əhməd bəyin ailəsi də ictimai və elmi sahələrdə fəaliyyət göstərmişdir. Onun qızı Sürəyya Ağaoğlu Türkiyənin ilk qadın vəkili olmuş və atasının izindən gedərək qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparmışdır. Digər övladları da mədəniyyət və hüquq sahələrində fəaliyyət göstərmiş, Ağaoğlu soyadını elmi və ictimai müstəvidə yaşatmışdır.
Ağaoğlunun ailə həyatı da onun fikirlərinə uyğun qurulmuşdu. O, ailə daxilində qadının hüquqlarını müdafiə edir, ailənin demokratik əsaslar üzərində qurulmasına önəm verirdi. Onun qadın azadlığı ilə bağlı fikirləri də zamanının xeyli qabağında idi.
Əhməd bəy Ağaoğlu Azərbaycan və türk dünyası üçün sadəcə bir ideoloq və publisist deyil, həm də milli düşüncənin təməllərini atan, maarifçiliyi həyat amalı edən, siyasi fəaliyyəti ilə xalqların taleyinə təsir göstərmiş böyük bir şəxsiyyətdir. O, nəinki yaşadığı dövrdə, həm də bu gün üçün müasirlik, millilik və hüquqi dövlət anlayışlarının sintezini təklif edən nadir beyinlərdən biridir. Onun fəaliyyətinə veriləcək ən doğru qiymət onu oxumaq, anlamaq və gələcək nəsillərə çatdırmaqdır. Cəmiyyətlərin gələcəyi üçün bu cür maarifçi simaların irsi danılmaz dəyər daşıyır və Əhməd bəy Ağaoğlu bu mənada böyük bir məktəbdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əhməd bəy Ağaoğlu Şuşada anadan olmuş, Fransa təhsilli, Azərbaycan və Türkiyədə fəaliyyət göstərmiş görkəmli publisist, siyasətçi və maarifçidir.
Mətbuat, maarifçilik, siyasi təşkilatlanma, hüquqi islahatlar və türkçülük ideologiyasının təşəkkülü onun əsas fəaliyyət istiqamətləridir.
Fransada Sorbonna Universitetində hüquq və ictimai elmlər üzrə ali təhsil almışdır.
Onun millətçiliyi mədəni və maarifçilik yönümlü idi, irqçi və şovinist mahiyyət daşımırdı.
İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin üzvü olmuş, deputat seçilmiş, universitetlərdə dərs demiş, publisistik fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.
Bakıda “Həyat” və “İrşad” qəzetlərinin baş redaktoru olmuşdur.
Hüquq, azadlıq, qadın hüquqları, millətçilik, islam və modernizm onun əsərlərinin əsas mövzularıdır.
Qızı Sürəyya Ağaoğlu Türkiyənin ilk qadın vəkili olmuşdur, digər övladları da elmi və ictimai sahələrdə fəaliyyət göstərmişdir.
Onun fikirləri bu gün də maarifçilik və milli kimlik mövzularında aktuallığını qoruyur və elmi dairələrdə geniş öyrənilir.
O, azadlıq, maarif, hüquq və milli birlik ideyalarının yorulmaz daşıyıcısı kimi xatırlanmalıdır.
