Əbu Ləhəb: Sosial Mövqeyi, Dini Mirası, Rolu

İslam tarixində elə şəxsiyyətlər var ki, onların adı təkcə dini mətnlərdə və klassik ədəbiyyatda deyil, həm də kollektiv şüurda və xalq yaddaşında dərin iz buraxıb. Belə adlardan biri də Əbu Ləhəbdir. Onun adı birbaşa Qurani-Kərimdə çəkilən və mənfi mənada xatırlanan nadir insanlardan biridir. Əbu Ləhəb, Peyğəmbər Məhəmmədin əmisi və Qureyş qəbiləsinin nüfuzlu üzvlərindən biri olmaqla yanaşı, İslamın ilk illərində peyğəmbərə və müsəlmanlara qarşı sərgilədiyi açıq düşmən mövqeyi ilə tanınıb. Bu səbəbdən də, Əbu Ləhəb İslam mədəniyyətində və şərq ədəbiyyatında inkar, düşmənçilik və imansızlığın simvoluna çevrilib.

Onun həyat yolu, tarixi şəxsiyyəti, dini və ictimai proseslərdə tutduğu yer, eləcə də Quranda və klassik mənbələrdə barəsində verilən məlumatlar, müasir dövrdə də həm elmi, həm də ictimai maraq doğurur. Əbu Ləhəbin mövqeyini, davranış motivlərini, cəmiyyətə və ailəsinə münasibətini, həmçinin, tarixdə və ədəbiyyatda hansı səbəblə “əbədi məhkumluq” nümunəsi kimi yad edildiyini dərindən təhlil etmək üçün, onu yalnız dini mətnlər əsasında deyil, həm də dövrün sosial-psixoloji reallıqları kontekstində öyrənmək lazımdır.

Əbu Ləhəbin Kimliyi və Mənşəyi

Əbu Ləhəb tam adı ilə Əbdül-Üzza ibn Əbdül-Müttəlibdir. O, Qureyş qəbiləsinin Bəni-Haşim qoluna mənsub idi və Məhəmməd Peyğəmbərin atası Abdulla ilə qardaş, yəni birbaşa əmisi sayılırdı. Əbu Ləhəbin “Əbdül-Üzza” adı, o dövr Məkkə cəmiyyətində populyar olan bütpərəstlik ənənəsinin bir simvoludur. “Üzza” bütünün qulu, xidmətçisi anlamına gəlirdi. Lakin onun “Əbu Ləhəb” ləqəbi məşhurdur və “alov atası”, “parlaq”, “odlu” kimi tərcümə olunur. Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, bu ləqəb ona üzünün və yanaqlarının hər zaman qızarıq, parlaq olması səbəbindən verilib.

Əbu Ləhəb Məkkə cəmiyyətinin ən nüfuzlu və varlı şəxslərindən idi. O, həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan Qureyşin aparıcı liderlərindən biri sayılırdı. Yaxın qohumluq əlaqələrinə baxmayaraq, Məhəmməd Peyğəmbərin risalətini açıq-aşkar inkar etmiş və ona qarşı mübarizənin ön cəbhəsində dayanmışdı. Onun həyat yoldaşı Ümmü Cəmil də eyni dərəcədə peyğəmbərə və müsəlmanlara qarşı amansız münasibəti ilə seçilib.

İslamdan əvvəlki həyatı və Sosial Mövqeyi

Əbu Ləhəb İslamdan əvvəlki Məkkə cəmiyyətində yalnız varlı bir tacir deyil, həm də qəbilə daxilində nüfuz sahibi olan şəxsiyyət idi. Ticarətdəki uğurları və sosial çevrəsi ona böyük sərvət və təsir imkanları qazandırmışdı. O, Qureyşin ən hörmətli böyüklərindən biri kimi bütün mühüm qərar və məsləhətləşmələrdə iştirak edirdi. Məkkənin bütpərəst ənənələrinin və ictimai quruluşunun qoruyucularından biri olaraq tanınırdı.

Bütpərəstliyin və ənənəvi dəyərlərin müdafiəçisi kimi, o dövr üçün yeni olan İslam dininin cəmiyyətə gətirəcəyi dəyişiklikləri təhlükə kimi qiymətləndirirdi. Bu səbəbdən, Məhəmməd Peyğəmbərin risalət iddiası ortaya çıxdıqda, ən güclü müqaviməti də məhz Əbu Ləhəb və onun kimi qəbilə böyükləri göstərirdi. O, yeniliyə və dəyişikliyə qarşı çıxan, mövcud status-kvonun qorunmasında maraqlı olan qüvvələrin təmsilçisi idi.

İslamın ilk illərində Əbu Ləhəbin Rolu və Davranışı

Məhəmməd Peyğəmbər İslamı ilk dəfə gizli, sonra isə açıq şəkildə təbliğ etməyə başlayanda, Əbu Ləhəb onun ən bariz və açıq düşməninə çevrildi. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, İslam dəvəti ailədən və ən yaxın qohumlardan başlandığı zaman, Əbu Ləhəb ilk günlərdən etibarən bu yeni inancı təkzib etdi və peyğəmbərin yolunu kəsməyə, ona mane olmağa çalışdı.

Ən çox sitat gətirilən hadisələrdən biri budur ki, Peyğəmbər bir gün ailə üzvlərini bir yerə toplayaraq onları Allaha və Onun təkliyinə dəvət edəndə, Əbu Ləhəb dərhal qəzəblə ona qarşı çıxıb, “Qorxuram ki, səni bu işə görə tutarlar” və ya “Bizi bunun üçün bura topladın?” deyə sərt reaksiya göstərib. O, İslamın yayılmasına qarşı müxtəlif üsullarla mübarizə aparır, təhqir, böhtan və fiziki təzyiqlərlə müsəlmanların həyatını çətinləşdirirdi. Əbu Ləhəb Məhəmməd Peyğəmbərin yalançı peyğəmbər olduğunu iddia edir, onun ardıcıllarına qarşı cəmiyyət içində nifrət və təzyiq mühiti yaradırdı.

Əbu Ləhəbin həyat yoldaşı Ümmü Cəmil də ərinin düşmənçiliyində əsas rol oynayırdı. O, Peyğəmbərin yaşadığı evin qarşısına tikan, daş və digər zərərverici əşyalar atmaqla məşğul idi. Bu hərəkətlər yalnız fiziki deyil, mənəvi və psixoloji təzyiq xarakteri daşıyırdı.

Qurani-Kərimdə Əbu Ləhəb – “Təbbet” Surəsi

Əbu Ləhəbin adının tarixdə ən məşhur hala gəlməsinin əsas səbəbi Qurani-Kərimdə ona bir surənin həsr olunmasıdır. Quranda yalnız iki insana (Peyğəmbər Məhəmməd və Əbu Ləhəb) birbaşa müraciət edilir. “Təbbet” (əl-Məsəd) surəsi, Əbu Ləhəbin və onun həyat yoldaşının aqibəti barədə aydın və sərt hökm verir. Surənin tərcüməsi belədir:

Bu surə, Allahın ilahi ədalətinin bariz təcəssümü və insanlara açıq bir mesajdır: küfr, inad, haqq yoldan dönmək və təbliğatçıya qarşı düşmənçilik sonu peşmançılıq olan əməllərdir. Əbu Ləhəbin aqibəti İslam tarixində “əbədi peşmanlıq” və “ilahi cəza” simvolu kimi yadda qalıb.

Əbu Ləhəbin İslam Cəmiyyətinə Təsiri

Əbu Ləhəbin müsəlmanlara qarşı düşmən mövqeyi və aqressiv davranışı, İslamın ilk illərində ciddi sosial təzyiqlərə və çətinliklərə səbəb olmuşdur. Onun mövcudluğu, İslamın yayılması prosesində müsəlmanların qarşılaşdığı sınaqları və məhrumiyyətləri daha da artırmışdı. Əbu Ləhəb və onun kimilərin düşmənçiliyi müsəlmanların əzmkarlıq və imanlarının güclənməsində mühüm rol oynamışdır. O, həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən İslam cəmiyyətinə təzyiq göstərirdi: müsəlmanlara iqtisadi blokada tətbiq edir, onlarla ticarət və sosial əlaqələri qadağan edir, müxtəlif səviyyələrdə təhqir və böhtanla məşğul olurdu.

Bununla belə, İslam cəmiyyətinin Əbu Ləhəb kimi düşmənləri qarşısında sarsılmaması, əksinə, möhkəmlənməsi və yayılması, dini inanc və sədaqətin nə qədər güclü və dərin olduğunu bir daha göstərir.

Əbu Ləhəbin Ölümündən Sonrakı İctimai və Dini Mirası

Tarixi mənbələrdə Əbu Ləhəbin ölüm səbəbi və aqibəti barədə müxtəlif fikirlər var. Əksər mənbələr onun müsəlmanların Məkkəni fəthi zamanı və ya bu hadisədən az sonra öldüyünü qeyd edir. Bəzi tarixçilər onun xəstəlikdən və ya kütlə içində rəzil vəziyyətdə öldüyünü, hətta cənazəsinin belə hörmətsiz şəkildə dəfn edildiyini bildirirlər. Bu faktlar, Quranda bildirilən “ilahi cəza”nın, dünyəvi həyatda da özünü göstərdiyinə işarə kimi qəbul edilir.

Əbu Ləhəbin adı əsrlər boyunca yalnız bir insanın deyil, həm də bütöv bir psixoloji və sosial tipin – inada, həqiqətə qarşı çıxmağa və haqqı inkar etməyə həsr olunmuş insanların simvoluna çevrilib. Onun həyatı və aqibəti, dini, ədəbi və ictimai mühitlərdə “imtina”, “inkar” və “haqqa qarşı çıxışın cəzası”nın əyani nümunəsi kimi təqdim olunur.

Əbu Ləhəb Ədəbiyyatda və Xalq Yaddaşında

Əbu Ləhəb İslam dünyasında, xüsusilə də şərq poeziyasında və klassik ədəbiyyatda çox vaxt nifrətin, qaranlığın, inkarçılığın və inadkarlığın personajı kimi istifadə olunub. Onun adı, adətən, şeytani və dağıdıcı qüvvələrlə assosiasiya edilir. Xalq arasında “Əbu Ləhəb kimi olmaq” ifadəsi mənfi keyfiyyətlərə malik, inadkar və haqq yoldan çıxan insanlara ünvanlanır. Şərq ədəbiyyatında Əbu Ləhəbin obrazı, həmişə haqq və batil, işıq və qaranlıq, iman və küfr arasında gedən mübarizənin bir tərəfi kimi təqdim edilir.

Əbu Ləhəb, folklorda da, mövcud ənənəvi və dini dünya görüşünün formalaşmasında müəyyən rol oynayıb. Onun barəsindəki hekayələr, nəsihətamiz nağıllar, dini şeirlər və mərsiyələr dəfələrlə nəql olunub.

Əbu Ləhəbin Ailəsi və Yaxın Ətrafı

Əbu Ləhəbin həyat yoldaşı Ümmü Cəmil (Ərva bint Hərb) də İslamın ilk illərində müsəlmanlara qarşı aparılan düşmənçiliyin baş iştirakçılarından biri kimi tanınır. O, Əbu Sufyanın bacısı və Qureyşin varlı və nüfuzlu qadınlarından biri idi. Quranda onun da aqibəti haqqında xüsusi vurğular var. Ümmü Cəmil İslamın yayılmasının qarşısını almaq üçün müxtəlif fitnəkar üsullara əl atırdı.

Əbu Ləhəbin bir neçə oğlu və qızı olmuşdur. Onlardan Utbə və Uteybə İslamın ilk illərində atasının təsiri altında müsəlmanlara qarşı düşmən münasibət sərgiləmiş, daha sonra isə bir qisminin İslamı qəbul etdiyi qeyd olunur. Bu, bir daha təsdiq edir ki, fərdi nifrət və inad ailə və nəsil boyunca davamlı olmur.

Əbu Ləhəb və Psixoloji Analiz

Əbu Ləhəb obrazı təkcə dini deyil, psixoloji baxımdan da maraqlı araşdırma mövzusudur. Onun şəxsiyyətində mövcud olan inadkarlıq, dəyişikliklərə qarşı müqavimət, şəxsi nüfuz və maraqlar naminə həqiqətə qarşı çıxmaq kimi xüsusiyyətlər, insan psixologiyasının dərin qatlarına işıq tutur. Bu, yalnız bir tarixi fiqurun deyil, ümumilikdə, hər cəmiyyətdə rast gəlinən psixoloji tiplərin, yəni yeniliyə və dəyişikliyə qarşı çıxan, şəxsi mənafeləri ümumi rifahdan üstün tutan insanların arxetipik nümunəsidir.

Əbu Ləhəbin həyatı və davranışı insanlara göstərir ki, inad və inkar insanın mənəvi inkişafını, cəmiyyətin tərəqqisini və sonda fərdin özünü də uçuruma sürükləyir. Qurani-Kərimdə Əbu Ləhəbin adı çəkilməklə, bütün dövrlərin və nəsillərin insanlarına bir mesaj verilir: haqq yolda inad və təkəbbür yox, həqiqət və iman qalib gələcək.

Əbu Ləhəbin Obrazının İctimai və Fəlsəfi Anlamı

Əbu Ləhəbin həyat və fəaliyyəti bir insanın mövqeyi kimi qiymətləndirilməməlidir. O, həm də bütöv bir sosial təbəqənin, cəmiyyətdəki “köhnə düşüncə”nin, imansızlığın, haqqı inkar edən zümrənin simvoludur. Onun adı əbədi olaraq Qurani-Kərimdə qalmaqla, İslam dünyasında haqq və batil arasında gedən əbədi mübarizənin “batil” tərəfini təmsil edir.

Əbu Ləhəb həm də xəbərdarlıq rəmzidir: Haqqa qarşı çıxmaq, mənəvi inkişafı və cəmiyyətin tərəqqisini əngəlləmək son nəticədə şəxsin öz məğlubiyyəti ilə nəticələnir. O, imansızlığın və eqosentrik maraqların cəmiyyət və insan həyatında nələrə səbəb olacağını göstərən canlı nümunədir.

Əbu Ləhəbin həyatı və obrazı təkcə İslam tarixi üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün böyük mənəvi və ictimai dərslər daşıyır. O, haqq və batil, iman və inkar, yenilik və köhnəlik, inkişaf və durğunluq arasında davam edən mübarizədə, yanlış tərəfdə dayanmağın acı nəticəsini bütün dövrlərə göstərən nümunədir. Əbu Ləhəbin siması, insan psixologiyasında və cəmiyyətin inkişafında, həqiqətə qarşı inadkarlıq və təkəbbürün nə qədər dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxardığını açıq şəkildə nümayiş etdirir.

Onun barəsində Quranda gələn açıq və sərt hökm, hər bir insana bir çağırış, bir xəbərdarlıq və bir dərsdir: Həqiqəti inkar etmək, haqqı və yeniliyi rədd etmək, sonda şəxsi məğlubiyyət və peşmanlıqla nəticələnir. Əbu Ləhəb hər dövr üçün “nə etməmək lazım” olduğunu göstərən ibrət simvolu, mənəvi tənəzzülün və haqq yoluna qarşı inadın cəzasının rəmzi olaraq yadda qalır.

Ən Çox Verilən Suallar