Bakı şəhərinin mədəni və dini tarixində silinməz izlər qoymuş tikililər arasında Əjdərbəy məscidi xüsusi yer tutur. Bu məscid yalnız ibadətgah olaraq deyil, eyni zamanda ictimai, siyasi və mədəni mahiyyət daşıyan tarixi bir abidədir. Əjdərbəy məscidi, Azərbaycanın dini memarlıq tarixində XX əsrin əvvəllərindəki dövrü əks etdirən nadir nümunələrdən biri olmaqla yanaşı, həmin dövrün sosial həyatında baş verən dəyişikliklərin də şahidi olmuşdur.
Bakı neft bumu dövründə iqtisadi imkanları artan azərbaycanlı xeyriyyəçilərin təşəbbüsü ilə ucaldılan bu məscid, eyni zamanda milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, islamın təbliği və dini təhsilin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Əjdərbəy məscidi sovet dövrünün ən ağır illərində belə öz fəaliyyətini tamamilə dayandırmasa da, zaman-zaman məhdudiyyətlərə məruz qalmış, lakin xalqın dini kimliyini qorumaqda davam etmişdir.
Hazırda Əjdərbəy məscidi təkcə ibadət məkanı deyil, həm də turistlərin və araşdırmaçıların diqqətini cəlb edən, yerli və xarici qonaqlar üçün dini-mədəni mərkəz kimi fəaliyyət göstərən rəmzi bir məkandır.
Məscidin Tikilmə Tarixi Və Memarı
Əjdərbəy məscidinin tikintisi 1912-ci ildə başlamış və 1914-cü ildə tamamlanmışdır. Məscidə bu adın verilməsi onun əsas təşəbbüskar və maliyyə dəstəyi göstərmiş şəxsi olan Əjdərbəyin şərəfinə olmuşdur. Əjdərbəy Qasımov adlı zəngin Bakı xeyriyyəçisi bu məscidin inşası üçün həm yer ayırmış, həm də maddi yardım göstərmişdir.
Məscidin layihəsi o dövrün tanınmış memarı Ziver bəy Əhmədbəyov tərəfindən hazırlanmışdır. Ziver bəyin Azərbaycan memarlığında özünəməxsus yeri var. O, klassik Şərq memarlığını müasir elementlərlə sintez edərək, Bakı şəhərinin memarlıq simasını zənginləşdirən abidələrə imza atmışdır.
Əjdərbəy məscidi memarlıq baxımından həm sadə, həm də monumental görünüşə malikdir. İki minarəsi, iri günbəzi və geniş ibadət zalı ilə klassik islam memarlığının əsas üslub cizgilərini özündə birləşdirir. Məscidin daş konstruksiyası Abşeronun ağ qayalarından tikilmiş, daxili isə naxışlar və rəsmlərlə zənginləşdirilmişdir.
Əjdərbəy Məscidinin Memarlıq Üslubu Və Dizayn Xüsusiyyətləri
Əjdərbəy məscidi Şərq memarlığının klassik elementlərini daşısa da, eyni zamanda o dövrün Bakı memarlıq məktəbinə uyğunlaşan bir tikilidir. Tikintidə simmetriya və zəriflik əsas prinsip kimi götürülmüşdür. Məscidin iki minarəsi həm hündürlüyünə, həm də işlənməsinə görə simvolik xarakter daşıyır. Onlar yalnız azan vermək üçün deyil, eyni zamanda şəhərin müxtəlif nöqtələrindən görünən bir vizual nişanə kimi dizayn edilib.
Giriş qapısı və eyvan hissəsi xüsusi bəzəklərlə işlənmiş, ornamentlər isə həm epigrafik, həm də floral motivlərlə zənginləşdirilmişdir. Günbəzin mərkəz hissəsində isə Qurandan ayələr yazılmışdır. Bu elementlər, yalnız estetik baxımdan deyil, həm də dini məzmun baxımından xüsusi simvolizmə malikdir.
İbadət zalı geniş və işıqlıdır. Günbəzlərin və pəncərələrin yerləşdirilməsi təbii işıqlandırmanı maksimum dərəcədə təmin edir. Daxili akustikası isə duaların və xütbələrin eşidilməsini rahatlaşdırır. Xüsusilə, müasir dövrdə texnoloji avadanlıqlar əlavə olunsa da, məscidin orijinal akustik sistemi hələ də qorunur.
Məscidin Dini, İctimai Və Mədəni Rolu
Əjdərbəy məscidi təkcə dini ibadət yeri kimi fəaliyyət göstərməmiş, həm də Bakı ictimai həyatında mühüm mərkəzlərdən birinə çevrilmişdir. Məscidin fəaliyyəti çərçivəsində dini tədris, Qurani-Kərim oxunuşları, moizələr və dini suallara cavablar təşkil edilmişdir.
Sovet dövründə dini fəaliyyətlərə qoyulan qadağalara baxmayaraq, Əjdərbəy məscidi dini maarifləndirmənin gizli, lakin dayanıqlı mərkəzi olmuşdur. Yerli camaat məscidi tərk etməmiş, hətta qeyri-rəsmi dini fəaliyyətləri burada davam etdirmişdir.
Müstəqillikdən sonra isə bu məscid rəsmi şəkildə fəaliyyətini genişləndirmiş, həm yerli əhali, həm də xarici qonaqlar üçün açıq hala gətirilmişdir. Məsciddə dini bayramlar – Ramazan və Qurban bayramları xüsusi qeyd olunur, eyni zamanda sosial yardımlar da təşkil edilir. Əjdərbəy məscidi, dini təhsil alan gənclər üçün praktik məkan, yaşlılar üçün isə mənəvi dəstək ocağına çevrilmişdir.
Sovet Dövründə Məscidin Taliyi
Sovet hakimiyyəti illərində SSRİ-də dövlət tərəfindən ateizm təbliğ olunur, məscidlər bağlanır və dini fəaliyyətlər nəzarət altına alınırdı. 1920-ci illərin sonlarından başlayaraq Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən yüzlərlə məscid ya bağlandı, ya da təyinatı dəyişdirildi. Əjdərbəy məscidi də bu dalğadan təsirləndi.
1930-cu illərdə məscidin fəaliyyəti tamamilə dayandırılmasa da, dini fəaliyyətlər rəsmi olaraq qadağan edildi. Məscid bəzən anbar, bəzən isə mədəniyyət evi kimi istifadə olunmağa çalışıldı. Lakin yerli əhalinin davamlı müqaviməti və inancı nəticəsində bu tikili heç vaxt tamamilə dini məna və missiyasını itirmədi.
1943-cü ildə, İkinci Dünya müharibəsi zamanı SSRİ rəhbərliyi dini institutlara müəyyən güzəştlər etmək məcburiyyətində qaldı. Bu çərçivədə Azərbaycanda yenidən bəzi məscidlərin açılmasına icazə verildi və Əjdərbəy məscidi də fəaliyyətini tədricən bərpa etməyə başladı.
Müstəqillik Sonrası Bərpa İşləri Və İnkişaf
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Əjdərbəy məscidinin fəaliyyəti yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1990-cı illərdə məscidə yenidən təmir-bərpa işləri aparıldı. Onun tarixi memarlıq üslubu qorunmaqla, daxili və xarici hissələrdə zəruri təmir işləri həyata keçirildi.
2000-ci illərdə isə məscidə müasir avadanlıqlar – səs sistemləri, təhlükəsizlik kameraları, işıqlandırma və iqlim nəzarəti sistemləri əlavə edildi. Bu, məscidin həm ibadət, həm də mədəni tədbirlər üçün daha əlverişli məkana çevrilməsinə şərait yaratdı.
Hazırda Əjdərbəy məscidi Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin tabeliyində fəaliyyət göstərir. Burada rəsmi imam və dini xidmət heyəti fəaliyyət göstərir. Məscid həmçinin müxtəlif tədbirlərin, dini təlimlərin və sosial yardım kampaniyalarının təşkil olunduğu məkandır.
Turizm Və Araşdırma Obyekti Kimi Əhəmiyyəti
Son illərdə Azərbaycana gələn turistlərin dini-mədəni məkanlara olan marağı artmaqdadır. Bu baxımdan Əjdərbəy məscidi həm tarixi, həm də estetik baxımdan cəlbedici obyektlərdən biridir. Xarici turistlər bu məsciddə təkcə memarlıq gözəlliyi ilə deyil, həm də onun arxasında dayanan tarix və dini ənənələrlə tanış olurlar.
Bir çox beynəlxalq jurnallarda və elmi araşdırmalarda Əjdərbəy məscidinin unikal memarlığı və tarixi kontekstdəki yeri haqqında məqalələr dərc olunmuşdur. Bəzi universitetlər bu məscidi dini memarlıq nümunəsi kimi tədris proqramlarına daxil etmişlər.
Turistlərin ziyarəti zamanı məscid rəhbərliyi tərəfindən xüsusi bələdçi xidməti təqdim olunur. Bu, həm də dini dialoqun inkişafı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı anlayışına müsbət təsir göstərir.
Əjdərbəy Məscidinin Simvolik Mənası
Əjdərbəy məscidi təkcə daş və betondan ibarət dini tikili deyil, həm də xalqın mənəvi dirənişinin, milli-mədəni yaddaşının və dini kimliyinin simvoludur. Bu məscid illərlə Azərbaycan xalqının dini və mənəvi kimliyinin qorunmasında qalxan rolunu oynayıb.
Sovet qadağaları qarşısında məscidin fəaliyyəti dayandırılmadısa, bu xalqın inam gücünün göstəricisidir. Məscid yalnız bir məkan deyil, bir fikir və dəyərin yaşadığı canlı tarixdir. O, həm də müxtəlif nəsillərin inamının birləşdiyi, dini vəhdətin təcəssüm tapdığı məkandır.
Əjdərbəy məscidi Azərbaycan memarlığı və dini-mədəni həyatının mühüm simvollarından biridir. Onun tarixi yalnız bir tikilinin salnaməsi deyil, həm də xalqın mənəvi mübarizəsinin, dini inancına sadiqliyinin və milli kimliyini qorumaq uğrunda göstərdiyi dirənişin göstəricisidir. 1914-cü ildən bu günə qədər müxtəlif siyasi və ictimai rejimlərə, təzyiqlərə və dəyişikliklərə rəğmən, bu məscid öz varlığını qoruyub saxlaya bilmiş və hər zaman bir dini mərkəz kimi fəaliyyət göstərməyə davam etmişdir.
Sovet dövrünün qadağaları qarşısında belə Əjdərbəy məscidi öz qapılarını ruhən heç vaxt bağlamamış, xalqın dini duyğularına cavab verməyə çalışmışdır. Müstəqillik illərində isə məscid daha geniş şəkildə bərpa olunmuş, dini və ictimai funksiyalarını gücləndirmişdir. Bu gün burada ibadət edənlər yalnız bir inancın deyil, həm də tarixin, mədəniyyətin və milli irsin davamçılarıdır.
Əjdərbəy məscidi təkcə keçmişin abidəsi deyil, həm də bu günün və gələcəyin mənəvi dayağıdır. Onun divarları arasında oxunan dualar, keçirilən tədbirlər və qurulan insan münasibətləri, Azərbaycanın çoxəsrlik tolerantlıq, dinə hörmət və mədəni müxtəliflik ənənəsini yaşadır. Bu baxımdan Əjdərbəy məscidi təkcə Bakı sakinləri üçün deyil, bütövlükdə xalqımız üçün əhəmiyyətli bir rəmz və irs məkanıdır.
Bu məscidin qorunması, öyrənilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi hər bir vətəndaşın və cəmiyyətin ümumi mənəvi borcudur. Əjdərbəy məscidi, təkcə dinin deyil, həm də azərbaycançılığın səssiz, lakin dərin rəmzlərindən biridir.
Əjdərbəy məscidi Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində, Yasamal rayonunda, Həsən bəy Zərdabi prospektində yerləşir.
Məscidin tikintisinə 1912-ci ildə başlanılıb və 1914-cü ildə tamamlanaraq istifadəyə verilib.
Əjdərbəy məscidi Bakı xeyriyyəçisi Əjdərbəy Qasımovun təşəbbüsü və maliyyə dəstəyi ilə inşa edilib. Layihənin memarı isə Ziver bəy Əhmədbəyov olmuşdur.
Məscid klassik Şərq memarlığı ilə Bakı memarlıq məktəbinin elementlərini birləşdirir. İki minarəsi, günbəzi və ornamentlərlə işlənmiş fasadı ilə seçilir.
Sovet hakimiyyəti dövründə məscidin fəaliyyəti ciddi məhdudlaşdırılmışdı. Lakin yerli əhalinin dini inancı səbəbilə gizli şəkildə ibadət davam etdirilib.
1990-cı illərdən sonra məsciddə əsaslı təmir-bərpa işləri aparılıb, müasir texniki avadanlıqlar quraşdırılıb və dini fəaliyyət rəsmi şəkildə genişləndirilib.
Əjdərbəy məscidi bütün müsəlmanlar üçün açıqdır. Həm kişilər, həm də qadınlar üçün xüsusi ibadət yerləri mövcuddur.
Bəli, məscid turistlərin ziyarəti üçün açıqdır. Turistlər üçün məlumat lövhələri, bələdçi xidmətləri və izahatlar təqdim olunur.
Bəli, burada Qurani-Kərim dərsləri, dini maarifləndirici söhbətlər və uşaqlar üçün təlim proqramları təşkil olunur.
Bu məscid təkcə dini ibadət məkanı deyil, eyni zamanda xalqın dini-mənəvi dəyərlərinin, milli kimliyinin və tarixi yaddaşının simvoludur.
