Azərbaycan mətbuatının tarixi çoxəsrlik olsa da, milli jurnalistika ənənəsinin başlanğıcı məhz XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövrün ən yadda qalan və əhəmiyyətli hadisələrindən biri də “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlamasıdır. “Əkinçi” təkcə Azərbaycan mətbuatının deyil, ümumilikdə bütün müsəlman Şərqinin ilk müstəqil, maarifçi və milli qəzetlərindən biri kimi tarixə düşmüşdür. Onun yaranma tarixi, fəaliyyəti, yaradıcısı və bağlanma səbəbləri Azərbaycan ziyalıları və maarifçiləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Əkinçi Qəzetinin Yaranma Tarixi
XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və mədəni həyat bir sıra vacib dəyişikliklərlə üz-üzə idi. Qafqazın Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olması ilə bölgədə yeni idarəçilik, iqtisadi və mədəni sistem formalaşırdı. Bu şəraitdə, xalq arasında savadsızlığın aradan qaldırılması, maarifçiliyin yayılması və milli şüurun inkişafı üçün kütləvi informasiya vasitələrinin yaranması ehtiyacı yaranmışdı.
Qəzetin Yaranması
“Əkinçi” qəzeti 1875-ci ildə Bakıda nəşr olunmağa başladı. Bu tarixi hadisə, Azərbaycan xalqının mətbuat tarixində bir dönüş nöqtəsi hesab olunur. Qəzetin yaranmasında əsas məqsəd, xalq arasında maarifçiliyi yaymaq, kəndliləri və sadə insanları məlumatlandırmaq, onların problemlərini gündəmə gətirmək idi.
Tarixi Şərait
XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyada baş verən islahatlar, o cümlədən 1861-ci il kəndli islahatı, Azərbaycan cəmiyyətində də müəyyən dəyişikliklərə yol açmışdı. Kəndlilərin hüquqlarının artırılması və torpaq münasibətlərinin dəyişməsi fonunda, xalq arasında maarifçiliyə və informasiya vasitələrinə tələbat daha da artmışdı. Bu baxımdan, “Əkinçi” qəzetinin meydana gəlməsi, dövrün sosial və mədəni tələblərinə uyğun idi.
Əkinçi Qəzetinin Yaradıcısı: Həsən bəy Zərdabi
Həsən bəy Zərdabinin Həyatı və Fəaliyyəti
“Əkinçi” qəzetinin banisi, redaktoru və ideya müəllifi Həsən bəy Zərdabi (Həsən bəy Məlikov) olmuşdur. O, 1837-ci ildə Şamaxı qəzasının Zərdab kəndində anadan olmuşdu. Həsən bəy Zərdabi təhsilini əvvəlcə Şamaxıda, daha sonra isə Tiflisdə almış, sonra isə Moskva Universitetində təbiət elmləri üzrə təhsil almışdır. Onun geniş dünyagörüşü və maarifçi düşüncəsi, “Əkinçi” qəzetinin məram və məqsədlərinin formalaşmasında əsas rol oynamışdır.
Zərdabinin Maarifçilik Fəaliyyəti
Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan cəmiyyətində maarifçilik, təhsil və mədəniyyətin inkişafı uğrunda daim mübarizə aparmışdır. O, məktəblərin açılması, təhsilin yayılması və milli oyanış üçün kütləvi iş aparmış, xalqı gerilikdən, nadanlıqdan çıxarmağa səy göstərmişdir. Zərdabinin bu istiqamətdə apardığı ən mühüm işlərdən biri də “Əkinçi” qəzetinin yaradılması və ona rəhbərlik etməsi olmuşdur.
Əkinçi Qəzetinin Dili və Üslubu
Qəzetin Dili
“Əkinçi” qəzeti Azərbaycan türkcəsində, yəni dövrün xalq danışıq dili və ədəbi türkcəsində nəşr edilirdi. Bu isə qəzetin daha geniş oxucu kütləsi tərəfindən başa düşülməsinə, kəndli və şəhər əhalisi arasında populyarlaşmasına şərait yaradırdı.
Qəzetin dili sadə, aydın və anlaşıqlı idi. Həsən bəy Zərdabi özü də dəfələrlə qeyd edirdi ki, qəzet xalqın başa düşəcəyi dildə olmalıdır. Onun yazılarında, maarifçi məqalələrində və xəbər bölmələrində məhz bu üslub diqqətə çarpırdı.
Terminologiya və Söz Qazancı
Qəzetdə dövrün aktual məsələləri, kənd təsərrüfatı, əkinçilik, suvarma, təhsil, tibbi maarifləndirmə kimi sahələr üzrə yeni termin və anlayışlar işlədilirdi. Həsən bəy Zərdabi yeni söz və ifadələr yaradır, xalq dilini zənginləşdirir, elmi və texniki terminləri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırırdı.
Əkinçi Qəzetinin Redaktoru və Redaksiyası
Baş Redaktor
Qəzetin baş redaktoru və əsas müəllifi, qeyd edildiyi kimi, Həsən bəy Zərdabi idi. O, qəzetin bütün nömrələrini şəxsən hazırlayır, məqalələri özü yazır və redaktə edirdi. Zərdabinin liderliyi və zəhməti nəticəsində “Əkinçi” qısa müddətdə böyük nüfuz qazanmışdı.
Redaksiya Prosesi və Məqalələr
Qəzetin maddi və texniki imkanları məhdud olsa da, Zərdabi öz ailəsinin və yaxın dostlarının köməyi ilə redaksiya işlərini həyata keçirirdi. Bir sıra məqalələr anonim imza ilə, bəziləri isə “Əkinçi”, “Bir kəndli” və ya digər təxəllüslərlə çap olunurdu.
Əkinçi Qəzetinin Nəşri və Yayımı
İlk Nəşr Tarixi və Müddəti
“Əkinçi” qəzetinin ilk nömrəsi 22 iyul 1875-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Qəzet ayda iki dəfə, yəni yarımaylıq formatda çıxırdı. Hər bir nömrə 4 səhifədən ibarət olurdu və əsasən Bakıda, Qafqaz regionunda və Azərbaycan kəndlərində yayılırdı.
Nəşrin Xüsusiyyətləri
Qəzetin çapı üçün Bakıda yeni yaradılmış tipografiya istifadə edilirdi. O dövrdə qəzetin nəşri və yayılması həm maddi, həm də inzibati baxımdan böyük çətinliklər yaradırdı. Bununla belə, “Əkinçi” qısa müddət ərzində geniş oxucu auditoriyası qazandı və xalq arasında böyük rəğbət qazandı.
Oxucu Auditoriyası
Əsas oxucu auditoriyası kəndlilər, maarifpərvər ziyalılar, müəllimlər, tələbələr və şəhər əhalisi idi. Qəzetin əsas məqsədi kəndlilərin maarifləndirilməsi və onların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması idi.
Əkinçi Qəzetinin Başlıca Mövzuları
Maarifçilik və Təhsil
Qəzetin ən əsas mövzusu maarifçilik, təhsilin təbliği, savadsızlığın aradan qaldırılması və kənd məktəblərinin açılması idi. Həsən bəy Zərdabi qəzet səhifələrində təhsilin əhəmiyyətini, məktəb və müəllimin rolunu dəfələrlə vurğulayırdı.
Kənd Təsərrüfatı və Əkinçilik
Adından da göründüyü kimi, “Əkinçi” qəzetində əsas diqqət kənd təsərrüfatı məsələlərinə, əkinçilik, maldarlıq, suvarma, yeni texnologiyaların tətbiqi, məhsuldarlığın artırılması yollarına yönəlmişdi. Qəzet kəndliləri yeni üsullarla tanış edir, onların savadlanmasına töhfə verirdi.
Sağlamlıq və Tibbi Maarifləndirmə
Qəzetdə gigiyena, xəstəliklərin qarşısının alınması, xalq arasında yayılan tibbi səhvlər, təmizlik və digər sağlamlıq mövzularında maarifləndirici məqalələr dərc olunurdu.
İctimai və Siyasi Problemlər
“Əkinçi” qəzeti dövrün sosial, ictimai və bəzən siyasi problemlərinə də toxunurdu. Xalqın hüquqları, kəndlilərin vəziyyəti, qadınların təhsili, torpaq məsələləri və digər aktual problemlər qəzetin gündəmində idi.
Əkinçi Qəzeti Haqqında Maraqlı Məlumatlar
Qəzetin Simvolikası və Adı
“Əkinçi” adı təsadüfi seçilməmişdi. Həsən bəy Zərdabi məhz kəndli və əkinçi təbəqənin maariflənməsi, onların inkişafı üçün çalışdığını simvolizə etmək məqsədilə bu adı seçmişdi. Qəzet həm kəndlilərin, həm də şəhər əhalisinin informasiya mənbəyinə çevrilmişdi.
Qəzetdə Çap Olunan Əsas Məqalələr
Qəzetin səhifələrində elmi, publisistik, bədii və didaktik məqalələrə rast gəlmək mümkün idi. Xalq təbabəti, təbii fəlakətlərdən qorunma, yerli əkinçilik üsulları, dünyada baş verən yeniliklər və s. kimi mövzularda mütəmadi olaraq yazılar çap edilirdi.
Anonim və Təxəllüslü Məqalələr
Dövrün siyasi və inzibati çətinlikləri səbəbindən, bir sıra müəlliflər öz məqalələrini təxəllüs və ya anonim imzalarla dərc edirdilər. Bu isə qəzetin cəsarətli və ictimai-siyasi baxımdan mütərəqqi bir nəşr olmasından xəbər verirdi.
Əkinçi Qəzetinin Bağlanması və Səbəbləri
Siyasi və İctimai Təzyiqlər
“Əkinçi” qəzeti cəmi iki il fəaliyyət göstərmiş və 29 sentyabr 1877-ci ildə bağlanmışdır. Qəzetin bağlanmasının əsas səbəbləri sırasında Rusiya imperiyasının məmurlarının, xüsusən də Qafqaz qubernatorluğunun təzyiqləri, senzura və nəzarətin gücləndirilməsi, maddi çətinliklər və kəndli təbəqənin hələ də savadsız olması göstərilir.
Senzura və Qadağalar
Qəzetin fəaliyyəti dövründə senzura orqanları dəfələrlə onun fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışmış, bəzi məqalələrin dərcinə icazə verməmiş və nəşrə mane olmuşdular. Bu səbəbdən, “Əkinçi” qəzeti bir sıra nömrələri gecikdirməli və ya tamamilə dayandırmalı olmuşdur.
Maddi Çətinliklər
Qəzetin bağlanmasına səbəb olan amillərdən biri də maliyyə çatışmazlığı olmuşdur. Reklam və abunə gəlirləri qəzetin davamlı nəşri üçün yetərli deyildi. Bunun nəticəsində, “Əkinçi” qəzetinin fəaliyyətinə son qoyuldu.
Əkinçi Qəzetinin Uğurları və Əhəmiyyəti
Maarifçilik və Milli Oyanış
“Əkinçi” qəzeti, fəaliyyət göstərdiyi qısa müddətdə Azərbaycan xalqının milli oyanışı və maarifçiliyində böyük rol oynamışdır. Qəzet xalqın təhsil, mədəniyyət, kənd təsərrüfatı və sosial məsələlərə dair biliklərini artırmış, milli şüurun formalaşmasına töhfə vermişdir.
Milli Mətbuatın Bünövrəsi
“Əkinçi” qəzeti Azərbaycan milli mətbuatının əsasını qoymuş, sonrakı dövrdə “Ziya”, “Kəşkül”, “Molla Nəsrəddin” kimi bir çox qəzet və jurnalların yaranmasına zəmin yaratmışdır. Bu qəzetlərin fəaliyyəti “Əkinçi”nin ideya və maarifçilik xəttinin davamı idi.
Xalq Dilində Maarifçilik
“Əkinçi”nin ən böyük uğurlarından biri, Azərbaycan dilində – xalqın başa düşəcəyi bir dildə maarifçilik işini həyata keçirməsi idi. Bu, həm milli dilin inkişafına, həm də ədəbi dilin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.
Ziyalıların Bir Araya Gəlməsi
Qəzetin nəşri, Azərbaycan ziyalılarının, yazıçıların, müəllimlərin və maarifçilərin bir araya gəlməsinə, ortaq ideya və məqsədlər uğrunda birgə fəaliyyət göstərməsinə səbəb olmuşdur. “Əkinçi” ətrafında birləşən bu ziyalılar, sonrakı illərdə Azərbaycanın ictimai və mədəni inkişafında mühüm rol oynamışlar.
Əkinçi Qəzetinin Yaradılmasında və İnkişafında Rol Oynayan Digər Şəxslər
Qəzetin yaradılması və fəaliyyətində Həsən bəy Zərdabi ilə yanaşı, onun həyat yoldaşı Hənifə xanım, eləcə də dövrün maarifçi ziyalıları, müəllimlər və tələbələr də yaxından iştirak etmişlər. Onların dəstəyi və yardımı olmadan qəzetin davamlı nəşri mümkün olmazdı.
Əkinçi Qəzetinin Azərbaycan Mətbuatına Təsiri
Sonrakı Dövr Qəzet və Jurnalları
“Əkinçi” qəzetinin yaranması, Azərbaycan mətbuatında yeni bir epoxanın başlanğıcı oldu. Onun ideya və məramı “Ziya”, “Kəşkül”, “Şərqi-Rus”, “Molla Nəsrəddin” kimi qəzet və jurnallar tərəfindən davam etdirildi.
Azərbaycan Dilinin və Maarifinin İnkişafı
Qəzetin fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan dilinin yazılı forması, terminologiyası və üslubu daha da zənginləşdi. Əkinçi, maarifçi hərəkatın yayılmasında, təhsilin və elmin xalq arasında populyarlaşmasında mühüm rol oynadı.
Əkinçi Qəzeti Haqqında Maraqlı Faktlar
- “Əkinçi” qəzeti cəmi 56 nömrə çap edilmişdir.
- Qəzetin əksər məqalələri Həsən bəy Zərdabi tərəfindən yazılmışdır.
- Qəzetdə dövrün tanınmış ziyalılarından əlavə, kəndlilərin və müəllimlərin də məktubları və yazıları yer alırdı.
- “Əkinçi” qəzetinin adını və ideyasını sonrakı illərdə bir çox qəzet və jurnallar davam etdirmişdir.
Əkinçi Qəzetinin Bağlanmasından Sonra
Qəzet bağlandıqdan sonra Həsən bəy Zərdabi maarifçilik və müəllimlik fəaliyyətini davam etdirdi. O, məktəblərin açılması, dərsliklərin hazırlanması və gənclərin təhsil alması üçün ömrünün sonunadək çalışdı. “Əkinçi”nin bağlanması Azərbaycan ziyalıları üçün böyük itki olsa da, onun yaratdığı ənənə sonrakı dövrlərdə davam etdirildi.
Əkinçi Qəzeti Haqqında Əlavə Əlaqəli Məlumatlar
Qəzetin Arxiv Nüsxələri
Bu gün “Əkinçi” qəzetinin bəzi nömrələrinin orijinalları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının arxivində, Bakıdakı bir sıra muzey və kitabxanalarda saxlanılır. Bu materiallar Azərbaycan mətbuat tarixinin öyrənilməsində əsas mənbədir.
“Əkinçi” Qəzeti və Dünya Mətbuatında Rolu
“Əkinçi” qəzeti yalnız Azərbaycanda deyil, bütövlükdə müsəlman Şərqində ilk milli və maarifçi qəzetlərdən biri kimi tanınır. O, Orta Asiya, Qafqaz, Volqa tatarları və digər regionlarda milli mətbuat ənənəsinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.
“Əkinçi” qəzeti təkcə Azərbaycan mətbuatının ilk nümunəsi deyil, həm də milli maarifçiliyin, azərbaycançılıq ideyalarının, milli dil və mədəniyyətin inkişafının bünövrəsidir. Həsən bəy Zərdabinin yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində yaranan “Əkinçi” qısa ömrünə baxmayaraq, xalq arasında maarifçilik işinin təməlini qoydu və Azərbaycanın gələcək inkişafı üçün bələdçi oldu.
Bu gün “Əkinçi” qəzeti, Azərbaycan mətbuatının şanlı tarixinin başlanğıcı və milli oyanışın simvolu kimi dəyərləndirilir.
