Əkiz: Genetika, Mifologiyada Yeri

İnsan həyatında bəzi anlayışlar var ki, onlar həm bioloji, həm mədəni, həm də simvolik baxımdan böyük maraq doğurur. Bu anlayışlardan biri də “əkiz” sözüdür. Əkizlər mövzusu insan təbiətinin çoxşaxəli tərəflərini əks etdirən, əsrlər boyu maraqla araşdırılmış, müxtəlif sahələrdə fərqli mənalarda işlədilmiş bir anlayışdır. Biologiyada əkizlər eyni ana bətnində eyni vaxtda inkişaf edən uşaqlardır. Sosial həyatda isə “əkiz” ifadəsi bənzərliyi, bağlılığı və paralel irəliləyişləri ifadə edən bir simvoldur. Əkizlik anlayışı genetika, psixologiya, mədəniyyət, mifologiya, bürc sistemləri və hətta arxetipik düşüncə tərzlərində fərqli formalarla təqdim olunur.

Müasir dövrdə bu termin elmi tədqiqatlardan tutmuş populyar mədəniyyətə qədər bir çox sahədə öz yerini qoruyur. Əkiz olmaq yalnız fiziki oxşarlıqla məhdudlaşmır, bu münasibət insan psixologiyasında dərin emosional bağ, güclü empatiya və birgə inkişaf modeli kimi də təhlil edilir. Həm elmi, həm də sosial aspektləri olan bu mövzu bir çox insan üçün maraqlı və düşündürücü hesab olunur.

Əkizlik nə deməkdir?

Əkiz sözü eyni vaxtda doğulmuş iki fərdi ifadə edir. Bu söz, adətən insanlara aid olunsa da, heyvanlar aləmində və bəzən bitkilərdə də tətbiq oluna bilər. Əkiz doğuş, bir hamiləlik dövründə iki dölün formalaşıb dünyaya gəlməsi ilə nəticələnən hadisədir. Tibbi baxımdan bu vəziyyət monoziqotik (eyni yumurtalı) və diziqotik (fərqli yumurtalı) olmaqla iki əsas qrupa bölünür.

Monoziqotik əkizlər eyni yumurtadan əmələ gəlir və eyni genetik materiala malik olurlar. Bu əkizlər xarici görünüşcə demək olar ki, bir-birinin surəti sayılır. Diziqotik əkizlər isə iki fərqli yumurtanın eyni zamanda mayalanması ilə meydana gəlir. Onların genetik oxşarlığı sadəcə adi bacı-qardaşlar qədər olur, lakin eyni vaxtda doğulmaları onları əkiz kimi fərqləndirir.

Əkizlik və genetika

Əkizliyin yaranmasında genetika həlledici rol oynayır. Xüsusilə diziqotik əkizlərin dünyaya gəlməsi analıq xəttindən keçən genetik meyillərlə sıx bağlıdır. Ailəsində əkiz doğuş hallarına rast gəlinən qadınların əkiz uşaq dünyaya gətirmə ehtimalı daha yüksəkdir. Monoziqotik əkizlik isə daha çox təsadüfi hal kimi qəbul edilir və bunun konkret genetik izahı yoxdur.

Genetik tədqiqatlar göstərir ki, müəyyən genetik kombinasiyalar qadınlarda bir dövrdə bir neçə yumurta hüceyrəsinin yetişməsinə səbəb ola bilər. Bu isə diziqotik əkizlik ehtimalını artırır. Bununla belə, bəzi hallarda hormonal müalicələr, reproduktiv texnologiyalar və digər tibbi müdaxilələr nəticəsində də əkiz doğuş ehtimalı artır.

Əkizlərin psixoloji bağları

Əkizlər arasında yaranan emosional və psixoloji bağ digər qardaş-bacılardan daha güclü ola bilər. Xüsusilə birlikdə böyüyən və eyni mühitdə formalaşan əkizlər arasında qeyri-adi intuitiv anlaşma, hisslərin paylaşımı və davranış sinxronluğu müşahidə olunur. Monoziqotik əkizlərdə bu bağ daha qabarıq şəkildə hiss edilir.

Bir çox araşdırmalar göstərir ki, əkizlər bir-birlərinin duyğularını hiss edə bilir, eyni anda oxşar düşüncələrə sahib ola bilirlər. Bu fenomenə “əkiz intuisiyası” deyilir. Hərçənd ki, bu anlayış elmi baxımdan tam sübuta yetirilməyib, lakin empirik müşahidələr bu yanaşmanı tamamilə istisna etmir.

Əkizlərin sosial və ailəvi mövqeyi

Əkiz uşaqlar ailə həyatına maraqlı dinamikalar gətirir. Valideynlər üçün əkiz böyütmək həm çətin, həm də sevincli bir prosesdir. Onların qidalanması, geyimləri, təhsili və tərbiyəsi eyni anda iki fərqli insanla məşğul olmağı tələb edir. Əkiz uşaqlarla bağlı ailələrdə tez-tez “hansının hansıdır” sualı ortaya çıxır və bu vəziyyət müəyyən sosial vərdişlərin formalaşmasına səbəb olur.

Bəzən əkizlər arasında fərdi identiklik problemi də yaranır. Eyni geyim, eyni məktəb, eyni dost çevrəsi onların fərqli şəxsiyyətlər kimi inkişafını çətinləşdirə bilər. Buna görə də mütəxəssislər əkizlərin tərbiyəsində onların fərdiyyətini qoruyacaq yanaşmaların tətbiqini tövsiyə edirlər.

Əkizlik mifologiyada və mədəniyyətdə

Əkizlər anlayışı yalnız elmi sahədə deyil, mifologiya və mədəniyyət sahəsində də öz yerini alıb. Qədim dövrlərdən bəri əkizlər çox zaman mistik və simvolik varlıqlar kimi təqdim olunub. Mesopotamiya miflərində, Hindistan eposlarında, Roma və Yunan mifologiyasında əkizlər müqəddəs və ya qəhrəman xarakterli fiqurlar kimi təsvir olunub.

Ən məşhur mifoloji əkizlərdən biri Roma şəhərinin qurucuları sayılan Romul və Remdir. Onlar bir dişi canavar tərəfindən böyüdülmüş və böyük şəhərin əsasını qoymuş şəxslər kimi yadda qalıblar. Türk mədəniyyətində də əkizlər “göydən göndərilmiş” xüsusi bərəkət və ya qismət kimi qəbul olunub.

Əkizlər bürcü və astroloji anlamı

Astrologiyada əkizlər bürcü iyirmi bir maydan iyirmi bir iyuna qədər doğulan insanları əhatə edir. Bu bürcün simvolu da əkizlərdir və onun əsas xüsusiyyətləri çeviklik, ünsiyyətcillik, çoxşaxəlilik və daim yeniliyə meylliliklə xarakterizə olunur. Astroloji baxımdan əkizlər bürcü hava ünsürünə aid edilir və onun idarəedici planeti Merkuri sayılır.

Əkizlər bürcündə doğulan şəxslərin dəyişkən xarakterə malik olması, ikiüzlü deyil, ikiqat potensiallı şəxsiyyət kimi təqdim olunur. Onlar bir neçə sahəyə maraq göstərir, tez uyğunlaşır və ünsiyyət bacarıqları ilə seçilirlər. Bu da onların sosial həyatda aktiv və maraqlı fiqur olmasını təmin edir.

Əkizlik və tibb elmi

Tibbdə əkizlik mövzusu daha çox doğuş öncəsi və sonrası mərhələlərdə araşdırılır. Əkiz hamiləliklər riskli kateqoriyaya aid edilir və daim nəzarətdə saxlanılır. Bu cür hamiləliklərdə ana və körpələrin sağlamlığı üçün əlavə tədbirlər görülür, daha sıx ultrasəs müayinələri və analizlər tələb olunur.

Əkiz doğuş zamanı sezaryen ehtimalı artır. Çünki döl mövqeyi, inkişaf tempi və digər amillər çətinliklər yarada bilər. Müasir tibb bu sahədə ciddi irəliləyiş əldə edib və əksər hallarda əkiz doğuşlar uğurla həyata keçirilir. Neonatoloji xidmətlər sayəsində vaxtından əvvəl doğulan əkizlərə də yüksək səviyyəli tibbi yardım göstərilə bilir.

Əkizlər arasında fərqliliklər

Baxmayaraq ki, əkizlər eyni vaxtda doğulur və genetik oxşarlıqları yüksək olur, onların fiziki, zehni və emosional inkişafında ciddi fərqlər müşahidə edilə bilər. Bəzi əkizlər biri digərindən daha aktiv, sosial və ya emosional ola bilər. Bu fərqlər genetik faktorlarla yanaşı, fərdi həyat təcrübələri və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində formalaşır.

Əkizlər arasında fərqliliklər onların həyat tərzində də özünü göstərir. Eyni ailədə böyüsələr də, bir müddət sonra müxtəlif maraqlara, dostlara və peşələrə yönələ bilirlər. Bu fərqliliklər onların identikliklərini gücləndirir və şəxsi sərbəstliklərini qoruyur.

Əkizliklə bağlı sosial inanclar

Ənənəvi cəmiyyətlərdə əkiz doğuluşlarına xüsusi münasibət olub. Bəzi bölgələrdə bu hadisə uğur, bərəkət və müjdə kimi qarşılanıb. Digər yerlərdə isə əkizlik mistik anlam daşıyaraq qorxu və ehtiyatla qarşılanıb. Xüsusilə qədim dövrlərdə əkiz uşaqların “göydən gələn xüsusi qonaq” olduqları inanclarına rast gəlinirdi.

Əkizlərə aid edilən bir çox xalq nağılları, atalar sözləri və deyimlər bu inancların formalaşmasına zəmin yaradıb. Müasir dövrdə isə bu münasibətlər daha rasionallaşıb və elmi baxışlar üstünlük təşkil edir. Lakin bəzi bölgələrdə bu inanclar hələ də yaşamaqdadır.

Əkiz anlayışı bioloji, sosial və mədəni aspektləri ilə insan təfəkkürünün və həyat təcrübəsinin müxtəlif sahələrində dərin izlər buraxmış bir fenomendir. Əkiz olmaq yalnız eyni anda doğulmaq deyil, həm də bir ömür boyu bölüşmək, bənzəmək, fərqlənmək və bir-birinə bağlı qalmaq deməkdir. Genetikanın, psixologiyanın, mifologiyanın və mədəniyyətin kəsişdiyi bu anlayış insan təbiətinin çoxqatlılığını daha dərindən anlamağa kömək edir. Əkizlik həm bioloji, həm də sosial baxımdan dəyərli və araşdırılması vacib mövzulardan biri olaraq aktuallığını qoruyur. Cəmiyyət bu hadisəni daha dərindən dərk etdikcə, əkizlərə münasibət daha həssas və elmi əsaslarla formalaşır. Bu isə onların daha sağlam, fərdi və bərabərhüquqlu şəkildə yetişməsinə zəmin yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar