Yer kürəsi yaşıl örtüyü ilə nəfəs alır. Planetin ağciyərləri hesab olunan meşələr, xüsusilə də ekvatorial meşələr, həm iqlim tarazlığının qorunmasında, həm də canlı aləmin zənginliyində misilsiz rol oynayır. Tropik qurşağın ən məhsuldar və bioloji müxtəlifliyi ən yüksək olan ekosistemlərindən biri kimi tanınan bu meşələr, insan sivilizasiyasının gələcəyini formalaşdıran ekoloji amillərin mərkəzində dayanır. Yağıntılı, isti və rütubətli hava şəraiti altında daim yaşıl qalan bu meşələr təkcə ağac və bitkilərdən ibarət deyil, eyni zamanda milyonlarla heyvan, mikroorqanizm və naməlum canlı növlərinin yaşayış yeridir. Bu səbəbdən ekvatorial meşələrin hərtərəfli öyrənilməsi, onların qorunması və təsirlərinin başa düşülməsi insanlığın rifahı üçün olduqca vacibdir.
Ekvatorial meşə nədir?
Ekvatorial meşə, Yer kürəsinin ekvator ətrafında yerləşən, ilboyu sabit yüksək temperatur və bol yağıntı ilə xarakterizə olunan, sıx və daim yaşıl olan tropik meşə növüdür. Bu meşələr, adətən 10° şimal və 10° cənub en dairələri arasında, ekvator xəttinə yaxın coğrafi ərazilərdə yerləşir. Onların əsas xüsusiyyəti zəngin bioloji müxtəliflik, çoxqatlı bitki örtüyü, sıx yaşıllıq və sabit iqlim şəraitidir.
Bu meşələrə “yaşıl cəngəlliklər” də deyilir. Burada ağacların hündürlüyü bəzən 40-50 metrə qədər çata bilir. Üstəlik, meşədə günəş şüaları torpağa çox nadir hallarda çatır, çünki ağacların sıx yarpaqlı tacları gün işığını üst qatlarda tutur.
Ekvatorial meşələrin yerləşdiyi bölgələr
Ekvatorial meşələr əsasən üç böyük bölgədə cəmləşib:
- Amazon hövzəsi (Cənubi Amerika) – Dünyanın ən böyük ekvatorial meşəsi Braziliyanın Amazon bölgəsində yerləşir. Bu ərazi həm sahə, həm də bioloji müxtəliflik baxımından liderdir.
- Konqo hövzəsi (Mərkəzi Afrika) – Afrikanın mərkəzində yerləşən və Konqo çayı ətrafını əhatə edən bu meşə, yaşıl örtüyü və meymun növləri ilə tanınır.
- Cənub-Şərqi Asiya (İndoneziya, Malayziya, Papua-Yeni Qvineya) – Asiya materikinin tropik zonasında yerləşən bu meşələr həm flora, həm də fauna baxımından olduqca zəngindir.
Bundan başqa, Ekvador, Kolumbiya, Peru, Filippin, Şri-Lanka və bəzi Karib adalarında da ekvatorial meşələrə rast gəlinir.
İqlim və ekoloji şərait
Ekvatorial meşələrin iqlim şəraiti xüsusi sabitliyə malikdir. Havanın temperaturu ilboyu 25-28°C arasında dəyişir və gün ərzində dəyişikliklər olduqca azdır. Yağıntı isə ildə 2000-10000 mm arasında dəyişə bilər. Bu qədər yüksək rütubət torpaqda mikroorqanizmlərin fəaliyyətini artırır, maddələrin tez parçalanmasına səbəb olur və yeni bitkilərin yaranmasına şərait yaradır.
Havanın və torpağın sabit rütubətli olması səbəbindən bu meşələrdə dörd fəsil ayırd etmək çətindir. İlboyu yaşıl və canlı qalan bu ekosistemlərdə gün ərzində ani yağışlar və qısa müddətli tufanlar tez-tez müşahidə olunur.
Bitki örtüyü və bioloji müxtəliflik
Ekvatorial meşələr dünyanın ən zəngin florasına malik ərazilərdir. Təkcə bir kvadrat kilometr sahədə 1000-dən çox ağac növü, minlərlə kollar, sarmaşıqlar, otlar və epifitlər (ağacların üzərində yaşayan bitkilər) mövcuddur. Hündür ağaclar, onların altında ikinci və üçüncü təbəqədə yerləşən orta boylu bitkilər, daha aşağıda isə kol və ot bitkiləri yerləşir.
Ən məşhur bitki növləri bunlardır:
- Maun (mahogany)
- Abonos (ebony)
- Kakaon ağacı
- Palma və banan ağacları
- Orxideyalar və bromeliyalar
Bu meşələr dərman bitkiləri baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir. Ənənəvi və müasir tibdə istifadə olunan bir çox aktiv maddə məhz bu bitkilərdən əldə olunur.
Heyvanlar aləmi
Ekvatorial meşələrdə canlılar dünyası da olduqca zəngindir. Burada quşlardan sürünənlərə, məməlilərdən həşəratlara qədər saysız-hesabsız növlərə rast gəlinir. Bu canlıların bir çoxu yalnız bu ərazilərə xasdır və dünyanın başqa bölgələrində müşahidə edilmir.
Əsas faunaya aşağıdakılar daxildir:
- Meymunlar (qorilla, şimpanze, makak, lemur)
- Tropik quşlar (tukan, papuqay, kolibri)
- Zəhərli qurbağalar
- İlanlar və sürünənlər
- Pələng, jaguar, tapir və ocelot kimi nadir yırtıcılar
- Minlərlə növ həşərat və kəpənəklər
Ekvatorial meşələrdə yaşayan canlılar öz yaşama mühitlərinə uyğun olaraq adaptasiya olunub. Gün işığına az çıxan canlılar qoxu, eşitmə və digər hiss orqanlarını daha da inkişaf etdirib.
Torpaq xüsusiyyətləri və münbitlik
Ekvatorial meşə torpaqları çox zəngin görünsə də, əslində sürətlə tükənən, üzvi maddə ilə zəif təmin olunan torpaqlardır. Torpağın üst təbəqəsindəki humus təbəqəsi çox nazik olur, çünki maddələrin parçalanması prosesi çox sürətli baş verir. Nəticədə, torpağın əsas məhsuldarlığı onun biokütləsində deyil, meşə örtüyünün özündə cəmlənmiş olur.
Torpağın sürətlə yuyulması səbəbindən meşələr qırıldıqda və ya yanğından sonra bu torpaqlar uzun illər bərpa olunmur və çöldəyişmə baş verir.
Ekvatorial meşələrin ekoloji əhəmiyyəti
Ekvatorial meşələr dünyada karbonun saxlanmasında və oksigenin ifrazında mühüm rol oynayır. Onlar atmosferdən karbon qazını udaraq iqlim dəyişikliyinin qarşısının alınmasında mühüm vasitə rolunu oynayırlar. Təkcə Amazon meşəsi dünya üzrə atmosferə buraxılan karbon qazının 10%-dən çoxunu udur.
Bundan başqa, bu meşələr:
- Yeraltı su ehtiyatlarının formalaşmasında
- Eroziyanın qarşısının alınmasında
- Yabanı heyvanların yaşaması üçün mühit yaratmaqda
- Yerli xalqların dolanışığında həlledici rol oynayır
İnsan fəaliyyəti və təhlükələr
Son illər ekvatorial meşələr ciddi təhlükələrlə üzləşməkdədir. Meşələrin qırılması, yanğınlar, sənaye və kənd təsərrüfatı məqsədilə torpaq istifadəsi bu unikal ekosistemləri məhv edir. Ən böyük problem isə Amazon və Konqo meşələrində müşahidə olunur.
Əsas təhdidlər:
- Kommersiya məqsədli ağac kəsimi
- Soya, palma yağı və maldarlıq üçün torpaq çevrilməsi
- Qanunsuz ovçuluq
- Neft və qaz hasilatı
- Yol və infrastruktur tikintisi
Meşələrin bu şəkildə məhv edilməsi iqlim dəyişikliyini sürətləndirir, bioloji müxtəlifliyi azaldır və yerli xalqları köçkünə çevirir.
Qorunma tədbirləri və beynəlxalq təşəbbüslər
Ekvatorial meşələrin qorunması qlobal əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası, REDD+ təşəbbüsü və digər proqramlar bu meşələrin qorunmasını və bərpasını təşviq edir.
Dünyada aparılan tədbirlərə aşağıdakılar daxildir:
- Qorunan təbiət ərazilərinin yaradılması
- Dayanıqlı meşə idarəetməsi proqramları
- Yerli icmaların iştirakı ilə alternativ dolanışıq mənbələrinin yaradılması
- Rəqəmsal monitorinq texnologiyalarının tətbiqi (satelitlər, dronlar)
Yerli xalqların bilik və təcrübəsi bu meşələrin qorunmasında mühüm amil kimi tanınır. Onların həyat tərzi meşə ilə harmoniyada qurulmuşdur və bu harmoniya müasir texnologiyalarla birləşdirildikdə daha effektiv nəticələr əldə edilir.
Ekvatorial meşələr Yer kürəsinin yaşıl tacı, ekoloji balansın mərkəzi və canlı aləmin ən zəngin laboratoriyasıdır. Onların qorunması sadəcə bioloji müxtəlifliyin saxlanması deyil, həm də gələcək nəsillərə yaşana bilən bir dünya buraxmaq deməkdir. Meşələrin itirilməsi təkcə tropik zonaları deyil, bütün planetin iqlimini və həyat ritmini dəyişə bilər. Ona görə də ekvatorial meşələrə qarşı diqqətli və məsuliyyətli yanaşma həm fərdi, həm də beynəlxalq səviyyədə prioritet olmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Amazon hövzəsi (Cənubi Amerika), Konqo hövzəsi (Afrika) və Cənub-Şərqi Asiya bölgələri ekvatorial meşələrin əsas yerləşmə yerləridir.
İlboyu isti və rütubətli iqlim, sıx və çoxqatlı bitki örtüyü, yüksək bioloji müxtəliflik, sabit ekoloji şərait və torpağın tez tükənməsi bu meşələrin əsas xüsusiyyətləridir.
Gorillalar, meymunlar, pələnglər, tukanlar, kolibrilər, qurbağalar, ilanlar və minlərlə növ həşərat ekvatorial meşələrdə yayılmışdır.
Onlar karbon qazını udur, oksigen istehsal edir, iqlim balansını qoruyur, su ehtiyatlarını təmin edir və torpaq eroziyasının qarşısını alır.
Ağac kəsimi, kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, sənaye təsiri və urbanizasiya səbəbindən ekvatorial meşələr sürətlə məhv edilir.
Torpağın üst təbəqəsi çox nazik və sürətlə yuyulan olduğundan, torpaq əslində zəif münbitdir. Əsas qida ehtiyatı meşə biokütləsində toplanır.
Xeyr, burada ilboyu sabit isti və rütubətli iqlim müşahidə olunur. Dörd fəsil demək olar ki, ayırd edilmir.
Yalnız Amazon meşəsində təxminən 400 milyard ağac və 16 mindən çox ağac növü mövcuddur. Ümumilikdə isə minlərlə heyvan və bitki növü bu meşələrdə yaşayır.
BMT, UNESCO, WWF kimi beynəlxalq təşkilatlar və yerli hökumətlər bu sahədə fəaliyyət göstərir. Yerli icmaların iştirakı da əsas əhəmiyyət kəsb edir.
Küresel iqlim dəyişikliyinin sürətlənməsi, su balansının pozulması, canlı növlərinin yox olması və hava keyfiyyətinin pisləşməsi kimi fəlakətli nəticələr ortaya çıxa bilər.
