Əlamət bildirən sözlərin məna növləri: Tiplər, Mənaca Qruplaşdırmaları

Azərbaycan dili zəngin və müxtəlif leksik-qrammatik sistemə malikdir. Hər bir dilin strukturunda sözlərin məna və funksional növləri, onların cümlə və nitq daxilindəki rolu xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Əlamət bildirən sözlər Azərbaycan dilində əsas söz növlərindən biri kimi seçilir və həm gündəlik danışıqda, həm də ədəbi-bədii nümunələrdə geniş istifadə olunur. Onlar insanın, əşyanın və hadisənin xarakterik xüsusiyyətlərini, vəziyyətini, ölçüsünü, keyfiyyətini və digər fərqləndirici cəhətlərini təsvir edir. Bu sözlərin düzgün başa düşülməsi və mətnə uyğun istifadəsi Azərbaycan dilinin gözəlliyinin və funksional imkanlarının əsas göstəricilərindən hesab olunur.

Əlamət bildirən sözlər nitqimizin rəngarəngliyini, emosional ifadəliliyini və mətnin dinamikliyini təmin edir. Onlar olmadan təsviri fikirlər qurmaq, məntiqi ardıcıllığı və cümlə əlaqəsini saxlamaq çətin olardı. Hər bir insan gündəlik həyatında, işdə, elmdə və sənətdə müxtəlif əlamət bildirən sözlərdən istifadə edərək ətrafdakı aləmi daha canlı və dolğun şəkildə çatdırır. Bu məqalədə əlamət bildirən sözlərin leksik və qrammatik xüsusiyyətləri, əsas məna növləri, istifadə qaydaları, funksional və semantik imkanları geniş şəkildə izah olunacaq, nümunələrlə şərh ediləcək.

Əlamət bildirən sözlərin ümumi səciyyəsi

Əlamət bildirən sözlər əşyanın, hadisənin və ya şəxsin hansısa xüsusiyyətini, vəziyyətini və ya ölçüsünü bildirir. Bu sözlər əsasən sifət, say, əvəzlik, zərf və bəzən də feil və isimlər şəklində dilimizdə təmsil olunur. Onlar predmetin keyfiyyəti, miqdarı, münasibəti, vəziyyəti, qarşılıqlı əlaqəsi kimi cəhətləri ifadə edir.

Əlamət bildirən sözlərin əsas vəzifəsi mətnə obrazlılıq, aydınlıq və konkretlik gətirməkdir. Məsələn, “yaşıl ağac”, “ağlı qara gecə”, “isti yay”, “çoxlu kitab”, “əla tələbə”, “uzaq kənd”, “tez qaçmaq” kimi birləşmələrdə əlamət bildirən sözlər fikrin ifadəsində, predmet və hadisənin təsvirində həlledici rol oynayır. Hər bir əlamət bildirən söz öz leksik və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə müəyyən məna növünə aiddir və dilin ümumi quruluşunda funksional əhəmiyyət kəsb edir.

Sifətlər – Əlamət bildirən əsas söz növü

Sifətlər əsasən əşyanın, predmetin və ya şəxsin keyfiyyətini, formasını, rəngini, vəziyyətini, ölçüsünü və digər xüsusiyyətlərini bildirən sözlərdir. Sifətlər əlamət bildirən sözlərin ən geniş və əsas qrupunu təşkil edir. Onlar iki böyük leksik-semantik qrupa bölünür: daimi əlamət bildirən sifətlər və keçici əlamət bildirən sifətlər.

Daimi əlamət bildirən sifətlər əşyanın və ya şəxsin dəyişməz, sabit xüsusiyyətini göstərir. Məsələn, “ağ daş”, “şirin meyvə”, “yumşaq yun”, “yaşıl çəmən”, “geniş otaq”, “gözəl qız” kimi nümunələrdə sifətlər predmeti və ya şəxsi təsvir edən sabit xüsusiyyəti bildirir.

Keçici əlamət bildirən sifətlər isə predmeti və ya şəxsi müəyyən bir vaxtda, vəziyyətdə və ya şəraitdə xarakterizə edir. Məsələn, “islak paltar”, “xəstə adam”, “yorğun tələbə”, “tozlu yol”, “qəzəbli uşaq” kimi birləşmələrdə sifət predmetin və ya şəxsin vəziyyətini və ya müvəqqəti halını bildirir.

Bundan əlavə, sifətlər subyektiv və obyektiv əlamət bildirə bilər. Subyektiv sifətlər insanın fərdi qiymətləndirməsini ifadə edir (“qəşəng ev”, “dəhşətli hadisə”, “dəyərli fikir”), obyektiv sifətlər isə konkret, hər kəs üçün qəbul olunan əlaməti bildirir (“qırmızı çiçək”, “yumşaq xalça”, “isti hava”).

Saylar və əvəzliklər – Əlamətin kəmiyyət və münasibət bildirən növləri

Əlamət bildirən sözlər sırasına saylar da daxildir. Saylar əsasən əşyanın və ya hadisənin miqdarını, ardıcıllığını, bölünməsini və digər kəmiyyət xüsusiyyətlərini bildirir. Saylar əlamətin kəmiyyət və münasibət bildirən leksik-qrammatik növüdür.

Saylar müxtəlif tipli olur:

• Dəqiq saylar: bir, iki, üç, dörd və s.
• Təqribi saylar: bir neçə, bir qədər, bir az, bir xeyli
• Sıra sayları: birinci, ikinci, üçüncü və s.
• Toplu və bölüşdürücü saylar: hər, hər bir, cüt, üçlük, dördlük və s.

Əvəzliklər də əlamət bildirən sözlərə daxil ola bilər. Onlar əşyanı və ya şəxsi birbaşa adla deyil, qeyri-müəyyən şəkildə, münasibətlə bildirir. “Bu”, “o”, “belə”, “elə”, “hər cür”, “bütün” kimi sözlər də əlamət bildirən funksiyanı yerinə yetirir.

Zərflər – Fəillərin əlamətini bildirən sözlər

Zərflər feil və ya digər sözləri izah edərək, hərəkətin, halın və vəziyyətin xarakterini, əlamətini, zamanını, yerini, tərzini bildirir. Zərflər əsasən feilə aid olur və hərəkətin necə, nə zaman, nə üçün, hansı tərzdə baş verdiyini açıqlayır.

Zərflər semantik baxımdan aşağıdakı məna növlərinə bölünür:

• Tərz bildirən zərflər: tez, sakit, yavaş, gülərək, yavaşca
• Zaman bildirən zərflər: indi, dünən, tezliklə, bəzən, hər zaman
• Yer bildirən zərflər: burada, orada, irəli, arxada, yaxınlıqda
• Səbəb bildirən zərflər: ona görə, bu səbəbdən, nəticədə
• Məqsəd bildirən zərflər: öyrənmək üçün, işləməyə, oynamağa
• Kəmiyyət bildirən zərflər: az, çox, bir qədər, tamamilə, kifayət qədər

Zərflər cümlədə əlamət bildirən sözlər kimi xüsusilə hərəkət və hadisənin xarakterini açır, mətni daha canlı və dinamik edir.

Əlamət bildirən sözlərin mənaca qruplaşdırılması

Əlamət bildirən sözlər məna növlərinə görə bir neçə əsas qrupda təsnif edilir. Hər qrupun öz leksik və semantik xüsusiyyəti var:

1. Keyfiyyət bildirən sözlər – əşyanın və ya şəxsin sabit və ya dəyişkən xüsusiyyətini bildirir (mavi, ağıllı, kəskin, solğun).
2. Vəziyyət bildirən sözlər – predmet və ya hadisənin halını, vəziyyətini təsvir edir (yorğun, islanmış, narahat, qəzəbli).
3. Kəmiyyət bildirən sözlər – əşyanın və ya hadisənin sayını, miqdarını bildirir (bir, iki, bir neçə, çoxlu, az).
4. Münasibət bildirən sözlər – əşyanın və ya şəxsin digər əşyaya və ya şəxsə münasibətini bildirir (bütün, hər, digər, başqası, öz).
5. Müqayisə bildirən sözlər – əlamətləri bir-biri ilə müqayisə edən sözlər və ya konstruksiyalar (daha gözəl, ən ağıllı, nisbətən yaxşı).
6. Qiymətləndirici sözlər – subyektiv münasibət bildirən və emosional yük daşıyan sözlər (əla, dəhşətli, əziz, dəyərli).

Əlamət bildirən sözlərin sintaktik və üslubi funksiyaları

Əlamət bildirən sözlər cümlədə əsasən təyin, zərflik, tamamlıq və bəzən xəbər funksiyasında çıxış edir. Məsələn:

• “Qırmızı çiçək bağçada böyüyür.” (təyin)
• “Sürətlə qaçdı.” (zərflik)
• “Çox kitab oxudu.” (tamamlıq)
• “Bu, maraqlı idi.” (xəbər)

Əlamət bildirən sözlər mətnin üslubunu, obrazlılığını, təsvir gücünü artırır. Ədəbi-bədii dil, publisistika, elmi və rəsmi nitqdə onların istifadəsi nitqin səmərəliliyini və təsirini artırır. Yəni bu sözlər vasitəsilə eyni məna fərqli üslub və tərzdə ifadə oluna bilər.

Əlamət bildirən sözlərin işlənmə sferası və rolu

Əlamət bildirən sözlər danışıqda, yazıda, elmi, rəsmi, bədii və publisistik üslubda geniş istifadə olunur. Ədəbi dildə bədii təsvir və obrazlılıq, rəsmi dildə dəqiqlik və aydınlıq üçün əsas vasitələrdəndir. Elmi üslubda onlar predmet və hadisənin konkret və dəqiq xarakteristikasını verir. Publisistikada isə emosional təsir gücü, ictimai-siyasi fikir və mövqenin çatdırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Həmçinin, əlamət bildirən sözlər uşaqların və yeniyetmələrin nitq inkişafında, düşüncə və təfəkkür qabiliyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onların dilə düzgün və yaradıcı şəkildə daxil edilməsi ifadə imkanlarını genişləndirir.

Əlamət bildirən sözlərin xalq yaradıcılığı və bədii nümunələrdə rolu

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, atalar sözləri, bayatılar, tapmacalar və nağıllarda əlamət bildirən sözlər geniş yer tutur. Bu, xalq düşüncəsinin, dünyagörüşünün və təsəvvürünün nitqdə əksini tapmasına imkan verir. Məsələn: “Ağ atlı oğlan”, “Qara gözlü qız”, “Geniş çaylar, dərin dərələr” kimi obrazlar və ifadələr xalq yaradıcılığının dilə təsirinin bariz nümunəsidir.

Ədəbiyyatda əlamət bildirən sözlər obrazın xarakterini, əhval-ruhiyyəsini və münasibətini açmaq üçün əsas vasitədir. Onların məharətlə işlənməsi hər bir əsərin bədii-estetik dəyərini artırır.

Əlamət bildirən sözlər Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik zənginliyini, funksional və üslubi imkanlarını təcəssüm etdirir. Onlar nitqimizin bədii və təsviri qüvvəsini artırmaq, fikri dəqiq və dolğun ifadə etmək, emosional və obrazlı mətnlər qurmaq üçün əvəzsiz vasitədir. Əlamət bildirən sözlərin məna növlərini düzgün başa düşmək və istifadə etmək, dilin inkişafı və nitq mədəniyyətinin formalaşması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sözlər vasitəsilə həm elmi, həm bədii, həm də gündəlik nitqdə istənilən fikir aydın, təsirli və zəngin ifadə oluna bilər.

Ən Çox Verilən Suallar