Azərbaycan dilində müxtəlif fikirlər, münasibətlər və mövqelər ifadə etmək üçün zəngin leksik və qrammatik vasitələr mövcuddur. Bu vasitələrdən biri də “əlehinə” sözüdür. Hər gün danışıqda, yazıda, publisistikada, hüquqi sənədlərdə, rəsmi məktublarda və məhkəmə çıxışlarında bu sözə rast gəlirik. “Əlehinə” təkcə mənfi münasibət və ya qarşı mövqe bildirmir, həm də dilimizin düşüncə tərzini, debat mədəniyyətini, sosial və hüquqi münasibətləri dərin şəkildə əks etdirir.
Hər bir fikir, qərar və ya davranış formalaşarkən müxtəlif mövqelər yaranır. Kimisi bir ideyanın, qanunun, qərarın və ya şəxsin lehinədirsə, digərləri onun “əlehinə” çıxır. Dilin canlı orqanizm kimi dəyişməsi və inkişafı, bu cür sözlərin də semantik çevikliyinə və geniş istifadə spektrinə səbəb olur.
“Əlehinə” Sözünün Lüğəvi və Etymoloji Mənası
“Əlehinə” sözü Azərbaycan dilində, ümumiyyətlə, “qarşı”, “zidd”, “əks”, “antagonist mövqe” mənalarında işlədilir. Sözün kökü ərəb dilinə dayanır: “əleyh” – “üstünə”, “qarşı”, “ziddinə” deməkdir. Bu termin əsrlərdir, klassik ədəbiyyatda, dövlət sənədlərində və hüquqi leksikada öz yerini qoruyub saxlayır.
“Əlehinə” tək bir söz kimi deyil, müxtəlif ifadə formalarında – “onun əlehinə”, “qərarın əlehinə”, “qanunun əlehinə çıxmaq”, “məhkəmədə əlehinə ifadə vermək”, “layihənin əlehinə səs vermək” və s. kimi işlədilir. Burada əsas məna bir hadisə, şəxs, qərar və ya ideyaya qarşı çıxmaq, ona qarşı mövqe tutmaqdır.
“Əlehinə” Sözünün İctimai və Sosial Kontekstdə İstifadəsi
Cəmiyyətdə fikir müxtəlifliyi və demokratik dəyərlər mövcud olduğu üçün, müxtəlif qərarların, layihələrin, təşəbbüslərin və ya fərdi davranışların əlehinə çıxmaq tamamilə normal və zəruri haldır. İctimai rəyin formalaşmasında, debat və müzakirələrdə “əlehinə” mövqe tutan tərəflər cəmiyyətin sağlam inkişafı üçün əhəmiyyətli rol oynayır.
Məsələn, yeni qanun layihəsinin hazırlanması zamanı onun lehinə və əlehinə olan arqumentlər açıq şəkildə müzakirə edilir. İctimai təşkilatlar, siyasi partiyalar və ya ayrı-ayrı şəxslər cəmiyyətin və dövlətin inkişafına dair müəyyən təşəbbüslərin əlehinə çıxaraq alternativ təkliflər irəli sürə bilirlər. Bu, dialoqun və demokratik cəmiyyətin təməl prinsiplərindən biridir.
Hüquqi Sahədə “Əlehinə” Anlayışı
Hüquq sistemində “əlehinə” anlayışı geniş yayılmışdır. Məhkəmə proseslərində, hüquqi qərarların qəbulunda, istintaq və prokurorluq fəaliyyəti zamanı “əlehinə dəlil”, “əlehinə şahid ifadəsi”, “əlehinə hökm”, “əlehinə rəy” kimi ifadələr sıx-sıx işlədilir. Burada “əlehinə” dedikdə, məhkəmə və ya tərəflər üçün mənfi nəticə doğuran sübutlar, dəlillər, faktlar və ya ifadələr nəzərdə tutulur.
Məsələn, bir şəxsin əlehinə olan dəlillər onun cinayət törətdiyini, müqavilə şərtlərinə əməl etmədiyini və ya inzibati qaydanı pozduğunu sübut edə bilər. Eyni zamanda, prokurorun əlehinə olan şahid ifadəsi cinayət işinin gedişatını dəyişə bilər. Bütün bunlar hüquqi prosesin obyektivliyinin və ədalətliliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
“Əlehinə” Sözünün Fəlsəfi və Məntiqi Təhlili
Müasir fəlsəfi və məntiqi təhlildə “əlehinə” anlayışı, obyekt və subyekt arasındakı qarşıdurmanı, antitezisi, əks münasibəti göstərir. Dialektik məntiqdə hər bir iddia və ya aksiomaya qarşı antitezis, yəni “əlehinə” fikirlər və dəlillər meydana çıxır. Bunun sayəsində bilik və mühakimələrdə obyektivlik, tənqidi yanaşma, inkişaf və tərəqqi əldə edilir.
Fəlsəfədə “əlehinə” olmaq təkcə opponenti rədd etmək deyil, həm də yeni bir həqiqətə, inkişaf nöqtəsinə aparan yolun başlanğıcıdır. Bu baxımdan “əlehinə” anlayışı yalnız mənfi münasibət və ya etiraz yox, həm də konstruktiv düşüncənin, alternativin, yaradıcı yanaşmanın göstəricisidir.
“Əlehinə” Sözünün Jurnalistika və Publisistikada Rolu
Jurnalistika və publisistikada da “əlehinə” mövqe çox vacibdir. Media və jurnalistlər cəmiyyətdə baş verən proseslərə müxtəlif baxış bucaqları təqdim etməli, hadisə və proseslərin həm lehinə, həm də əlehinə olan tərəflərini işıqlandırmalıdır. Bu, oxucu və ya tamaşaçı üçün obyektiv və balanslı məlumat almaq imkanı yaradır.
Müxtəlif yazılarda “əlehinə arqumentlər”, “əlehinə tənqid”, “əlehinə çıxışlar”, “əlehinə reaksiya” kimi ifadələr aktuallıq qazanır. Bütün bunlar ictimai rəyin formalaşmasında, şəffaflığın və azad söz prinsipinin qorunmasında böyük rol oynayır.
Elm və Təhsildə “Əlehinə” Yanaşma
Elmi debatlarda, tədris prosesində və akademik tədqiqatlarda “əlehinə” yanaşma vacib rol oynayır. Hər hansı bir elmi nəzəriyyənin, hipotezin və ya araşdırmanın qəbul olunması üçün onun əlehinə olan dəlil və tənqidi arqumentlər də mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu, elmi obyektivliyin və tərəfsizliyin əsas şərtidir.
Tələbələrə və gənc alimlərə öyrədilir ki, bir mövqeyi müdafiə etməzdən əvvəl onun əlehinə olan bütün dəlilləri və arqumentləri obyektiv təhlil etmək lazımdır. Beləliklə, elmi tədqiqatlarda “əlehinə” yanaşma tərəqqi və yenilik üçün vacib mərhələdir.
Siyasi Proseslərdə “Əlehinə” Mövqenin Təsiri
Siyasətdə də “əlehinə” sözünün rolu böyükdür. Parlamentlərdə, seçkilərdə, partiya toplantılarında və ictimai sorğularda hər bir qərarın və ya təşəbbüsün əlehinə və lehinə çıxışlar olur. Səsvermələrdə deputatların və ya seçicilərin əlehinə olan səsləri qanun layihələrinin və ya qərarların qəbul olunmamasına səbəb olur.
Eyni zamanda, siyasi opponentlərin əlehinə apardıqları kampaniyalar, seçki mübarizəsində fərqli platformaların meydana çıxması, tənqid və alternativ proqramların hazırlanması cəmiyyət üçün zəruri və təbii prosesdir. Bu, siyasi plüralizmin əsas göstəricisidir.
Gündəlik Danışıqda və Məişətdə “Əlehinə” Sözünün İstifadəsi
Hər gün gündəlik danışıqda “əlehinə” sözünə müxtəlif hallarda rast gəlirik. İnsanlar bir-birilə mübahisə edərkən, qərar verərkən, ailə, dost və işgüzar münasibətlərdə fərqli mövqe və düşüncələri ifadə etmək üçün bu sözə müraciət edirlər. Məsələn: “Bu layihənin əlehinəyəm”, “Təklifin əlehinə çıxanlar çoxdur”, “O, qərarın əlehinə səs verdi” və s.
Bu söz insan münasibətlərində, müzakirələrdə, debatlarda fikir rəngarəngliyini və azad iradəni əks etdirir. Hər bir fərd, istənilən sosial qrup və ya təşkilat öz mövqeyini sərbəst şəkildə bildirə, istənilən hadisənin və ya təşəbbüsün əlehinə çıxa bilər.
Uşaq və Yeniyetmələrə “Əlehinə” Olmağın Əhəmiyyəti
Uşaq və yeniyetmələrə tərbiyə və təhsil verilərkən onlara öyrədilməlidir ki, cəmiyyətin və ailənin hər qərarına tabe olmaq məcburiyyəti yoxdur. Onlar öz fikirlərini əsaslandıra, müəyyən məsələlərin əlehinə çıxaraq fərqli və yaradıcı yanaşma sərgiləyə bilərlər. Tənqidi düşüncə və obyektiv münasibət, fərdin inkişafında və cəmiyyətin tərəqqisində əvəzolunmaz rol oynayır.
Psixologiyada “Əlehinə” Düşüncənin Təsiri
Psixoloji baxımdan insanın “əlehinə” çıxması, fərqli fikri müdafiə etməsi şəxsiyyətin formalaşmasında və özünəinamın möhkəmlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsan hər zaman kollektivlə razılaşmaya, bəzən qrupun əlehinə olan mövqeyi də müdafiə etməlidir. Bu, fərdi müstəqilliyin, tənqidi yanaşmanın və sosial adaptasiyanın göstəricisidir.
Dilçilikdə və Üslubiyyatda “Əlehinə” Sözünün Rolu
“Əlehinə” sözü Azərbaycan dili üslubunda həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi mətnlərdə geniş istifadə olunur. Rəsmi sənədlərdə, məhkəmə qərarlarında, qanunvericilik aktlarında, ictimai çıxışlarda bu termin tez-tez rast gəlinir. Qeyri-rəsmi ünsiyyətdə isə fikir ayrılığının, etiraz və alternativ mövqenin vurğulanması üçün işlədilir.
Ədəbiyyatda da bu söz konflikt, dramatik gərginlik, dialoq və intriqanın yaradılmasında mühüm vəzifə daşıyır. Yazıçılar, şairlər və publisistlər “əlehinə” sözünü obrazlı, təsirli və bədii şəkildə mətnə daxil edirlər.
Beynəlxalq Münasibətlərdə “Əlehinə” Terminologiyası
Beynəlxalq hüquq və siyasətdə “əlehinə” termini ölkələrin, təşkilatların, liderlərin münasibətlərində, münaqişə və əməkdaşlıq proseslərində geniş işlədilir. Müxtəlif dövlətlərin bir-birinin qərar və təşəbbüslərinin əlehinə çıxması, beynəlxalq debat və müzakirələrin əsas predmeti olur. BMT, Avropa İttifaqı, digər beynəlxalq qurumlarda qərarların qəbulunda ölkələrin əlehinə və lehinə olan səsləri tarazlayan mexanizmlər mövcuddur.
“Əlehinə” sözü Azərbaycan dilinin ən funksional, zəngin və çoxistiqamətli ifadələrindən biridir. Bu söz təkcə qarşı mövqe, etiraz və ya mənfi münasibət bildirmir, həm də cəmiyyətin, fərdin, dövlətin və beynəlxalq qurumların həyatında fikir plüralizmini, alternativ düşüncə və demokratik dəyərləri əks etdirir. Hər hansı qərarın, təşəbbüsün və ya ideyanın əlehinə çıxmaq, onun mənfi və mübahisəli tərəflərini işıqlandırmaq, tənqidi yanaşmanı və obyektivliyi təmin edir.
“Əlehinə” termini hüquqi, siyasi, sosial, fəlsəfi, elmi və gündəlik həyatda vacib yer tutur. Onun düzgün, əsaslandırılmış və etik istifadə olunması cəmiyyətdə dialoqu, qarşılıqlı anlaşmanı və inkişafı dəstəkləyir. İnsanların, təşkilatların və dövlətlərin əlehinə mövqe tutmaq hüququ, azad fikir və demokratik quruluşun əsas prinsiplərindən biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
“Əlehinə” sözü bir hadisə, şəxs, ideya və ya qərara qarşı olmaq, onun əksinə çıxmaq, etiraz etmək, alternativ mövqe tutmaq mənasını ifadə edir.
“Lehinə” dəstək, razılıq, müsbət münasibət bildirir, “əlehinə” isə qarşı çıxmaq, etiraz, mənfi münasibət deməkdir.
Hüquqda “əlehinə” dedikdə bir şəxsin və ya tərəfin əleyhinə olan dəlillər, şahid ifadələri, qərarlar və ya hökmlər nəzərdə tutulur.
Qarşı, zidd, əks, opponens, antitezis, etiraz, rəqib, müxalif, opponent, müqabil kimi sözlər “əlehinə” sözünün sinonimləridir.
Məsələn, “Bu fikrin əlehinəyəm”, “Təklifin əlehinə çıxanlar çoxdur”, “O, qərarın əlehinə səs verdi” kimi cümlələrdə.
Siyasətdə əlehinə mövqe fərqli proqramların, alternativ təşəbbüslərin, demokratik debatın və plüralizmin mövcudluğunu göstərir.
Elmi obyektivliyin təmin olunmasında, yeni həqiqətlərin tapılmasında və tənqidi düşüncənin inkişafında əlehinə yanaşma vacibdir.
Bu, onların tənqidi düşüncə, sərbəst fikir, yaradıcı yanaşma və özünəinam formalaşdırması üçün vacibdir.
Beynəlxalq münasibətlərdə və təşkilatlarda ölkələrin və tərəflərin əlehinə və lehinə səsləri qərarların qəbulunda tarazlıq yaradır.
Obrazlararası konfliktin, dramatizmin, fikir müxtəlifliyinin və intriqanın yaradılmasında bədii vasitə kimi geniş istifadə olunur.
