İnsan cəmiyyəti yaranandan bəri dini və məzhəbi inanclar sosial strukturun ayrılmaz hissəsi kimi formalaşıb. Bu inanclar müxtəlif regionlarda, fərqli etnik və mədəni mühitlərdə zamanla dəyişərək yeni məzhəblərin, dini cərəyanların meydana çıxmasına səbəb olub. Belə məzhəblərdən biri də Ələvilikdir. Ələvi sözü təkcə dini bir məzhəbin adı deyil, həm də böyük bir mədəni, tarixi və sosial fenomenin adıdır. Ələvilik təkcə bir inanc sistemi olaraq deyil, həm də bir həyat tərzi, özünəməxsus mədəni dəyərlər, adət-ənənələr və dünyagörüşü kimi fərqlənir.
Ələvilər tarix boyu fərqli cəmiyyətlərin, dövlətlərin və mədəniyyətlərin təsiri altında yaşayıblar. Onların kökləri İslamın ilk dövrlərinə, xüsusilə də Hz. Əlinin şəxsiyyəti və mirası ətrafında formalaşıb. Ələvilik, özündə İslamın əsas prinsiplərini qorusa da, zamanla müxtəlif folklor, fəlsəfə və sufizm elementlərini də mənimsəyib. Ələvilik təkcə dini etiqad deyil, həm də böyük bir sosial identiklik, milli-mədəni zənginlik kimi cəmiyyətlərin tarixində mühüm rol oynayır.
Ələvi Sözünün Mənası və Mənşəyi
Ələvi sözü ərəb dilində “Əli tərəfdarı”, “Əliyə bağlı olan”, “Əliyə mənsub” mənalarını verir. Buradakı Əli, İslam Peyğəmbəri Məhəmmədin (s.ə.s) əmisi oğlu, kürəkəni və İslamın dördüncü xəlifəsi Hz. Əlini ifadə edir. Tarixi baxımdan Ələvilər, Hz. Əlinin və onun nəslindən olanların dini və mənəvi liderliyini qəbul edən, bu soyun davamçılarını müqəddəs bilən insanlardır. Ələvilik, əsasən Şiə İslamının xüsusi bir qolu kimi inkişaf etsə də, zamanla özünəməxsus dünyagörüş və etiqad sistemi formalaşdırıb.
Ələvi termini birbaşa olaraq Hz. Əliyə olan dərin hörmət, bağlılıq və sədaqətin simvoludur. Tarixdə müxtəlif coğrafiyalarda yaşayan əhalinin özünü Ələvi adlandırması, onların həm dini, həm də ictimai statusunun bir ifadəsi kimi ortaya çıxıb. Ələvilik təkcə dini məzhəb deyil, həm də ictimai-mədəni identiklik kimi formalaşıb.
Ələvilik və Onun Tarixi Kökü
Ələvilərin tarixi kökləri birbaşa İslamın ilk illərinə, xüsusən də Hz. Əlinin həyatı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. İslamın ilk onilliklərində siyasi və dini rəhbərlik uğrunda baş verən mübarizələr, xüsusilə də Siffin, Cəməl və Nəhrovən döyüşləri Ələvilərin tarixində xüsusi yer tutur. Bu döyüşlər nəticəsində İslam cəmiyyətində dərin parçalanma baş verdi və Əli tərəfdarları özlərini digər müsəlmanlardan fərqli olaraq qəbul etməyə başladılar.
Ələvilik həmçinin Kerbəla faciəsi ilə sıx bağlıdır. İmam Hüseynin şəhadəti və Əhli-Beytə edilən zülm, Ələvilərin yaddaşında və dünyagörüşündə böyük iz buraxıb. Bu faciə Ələvilər üçün yalnız dini hadisə deyil, həm də ədalət, haqsızlığa qarşı çıxmaq, əzabkeşlik və səbr simvoludur.
Ələvi İnamının Dini-Fəlsəfi Əsasları
Ələvilik özündə İslamın əsas prinsiplərini, Qurana və Məhəmməd peyğəmbərə olan inamı saxlayır. Lakin Ələvilik, xüsusilə də şiəlikdən fərqli olaraq, bir sıra xüsusi dini-fəlsəfi baxışları ilə seçilir. Əsas fərqləndirici cəhət Hz. Əlinin və On İki İmamların mənəvi rəhbərliyi, Əhli-Beytə olan xüsusi sevgi və sadiqlikdir.
Ələvilikdə rituallar, ayinlər, dua və ibadət formaları ənənəvi İslam qaydalarından fərqlənir. Ələvilər ənənəvi məscid namazından daha çox cəm evlərində birgə ibadətə, dua və zikr mərasimlərinə üstünlük verirlər. Bu mərasimlərdə musiqi, şeir, rəmzlər və kollektiv rituallar ön plandadır.
Ələvi dünyagörüşündə insana, ədalətə, bərabərliyə, mərhəmətə və elmə böyük önəm verilir. Hər bir insan “öz içində Allahı axtar” fəlsəfəsi ilə tərbiyə olunur. Ələvi inancında əsas hədəf insanın mənəvi kamilliyə çatmasıdır.
Ələvi Cəmiyyətinin Sosial Quruluşu və Mədəniyyəti
Ələvilik təkcə dini deyil, həm də sosial və mədəni fenomen kimi diqqət çəkir. Ələvi cəmiyyətlərdə birgəyaşayış, kömək, paylaşma, insan hüquqlarına hörmət və sosial ədalət prinsipləri öndə gedir. Ələvi ailə quruluşunda həm ənənəvi, həm də müasir dəyərlər bir-birini tamamlayır.
Ələvi icmaları içərisində cəm evi adlanan ibadət məkanları xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Burada həm dini ayinlər keçirilir, həm də sosial və mədəni tədbirlər baş tutur. Ələvi musiqisi, aşıq şeirləri, mərasim yeməkləri, folklor və rəmzlər bu mədəniyyətin ayrılmaz hissəsidir.
Ələvilikdə tolerantlıq, fərqliliyə hörmət, qonaqpərvərlik, dialoq və təhsil dəyərləri həmişə ön planda olub. Cəmiyyətin yaşlı üzvlərinə böyük ehtiram göstərilir, bilik və həyat təcrübəsi gənclərə ötürülür.
Ələvilikdə Cəm Ayini və Simvolizm
Ələvi icmasının ən vacib ayini cəm ayinidir. Cəm, birgə dua, zikr, musiqi, rəmzlər və dini liderin (dədə, pir və ya mürşid) rəhbərliyi altında keçirilən, həm mənəvi, həm də sosial birgəlik simvoludur. Cəm ayini zamanı iştirakçılar “yol qardaşlığı” və “can birliyi” ruhunda bir araya gəlirlər.
Cəm ayinində musiqi və şeir xüsusi yer tutur. Saz musiqisi, nəğmələr və dərin mənalı şeirlər vasitəsilə kollektiv ruh yaradılır. Ayində simvolik hərəkətlər, səmavi və dünyəvi dəyərlərin birləşməsi, kollektiv paylaşma və qarşılıqlı hörmət əsas prinsiplər kimi çıxış edir.
Ələvilikdə İnanc və Rituallar
Ələvilikdə dini ritualların forması və məzmunu digər İslam məzhəblərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Ələvilər gündəlik fərdi namaz əvəzinə, həftəlik və ya xüsusi günlərdə keçirilən cəm ayinlərinə üstünlük verirlər. Ələvilərdə oruc, dua, zikr və rəmzi qurban kəsmə ayinləri də mövcuddur.
Ələvi inancında dini rituallar daha çox mənəvi təmizlənmə, ruhani birlik, sevgi və tolerantlıq üzərində qurulub. Ənənəvi dini qanunlar və formallıqlardan fərqli olaraq, əxlaq və daxili kamillik əsas prioritetdir.
Ələvilik və Sufizm
Ələvilik və Sufizm arasında dərin mənəvi və fəlsəfi bağlılıq mövcuddur. Ələvi inancında bir çox sufistik elementlər, xüsusən də insanın daxili kamilliyə çatması, Allahı məhəbbət yolu ilə tanımaq və mənəvi təmizlənmə əsas prinsiplərdir. Ələvi dədələri, pir və mürşidləri sufi ənənələrinin davamçısı kimi çıxış edirlər.
Ələvi rituallarında zikir, dua, kollektiv musiqi və rəqs sufi təsirinin bariz nümunəsidir. Ələvi aşıq və şairləri də sufi poeziyasından geniş istifadə ediblər.
Ələvilərin Yayılma Coğrafiyası
Ələvilər əsasən Türkiyədə, Suriyada, İraqda, İranda və Azərbaycanda məskunlaşıblar. Türkiyədə Ələvilik ən böyük dini-məzhəbi azlıqlardan biridir və ölkənin müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də Anadoluda geniş yayılıb. Suriyada Ələvilik siyasi və dini identiklik baxımından mühüm rol oynayır. Azərbaycanda isə Ələvi topluluqları əsasən Quba, Qusar, Xaçmaz, Bakı və digər regionlarda yaşayır.
Hər bir ölkədə Ələvilik fərqli tarixi, sosial və mədəni şərtlər nəticəsində müxtəlif xüsusiyyətlər qazanıb. Məsələn, Türkiyə Ələviləri “Bektəşi” ənənələri ilə də sıx bağlıdırlar. Suriyada isə Ələvi icmaları həm dini, həm də siyasi təsirə malikdir.
Ələvilikdə Qadın və Ailə Rolu
Ələvi cəmiyyətində qadına münasibət digər İslam məzhəblərinə nisbətən daha azad və bərabərhüquqludur. Qadınlar cəm ayinlərində, ibadət və sosial fəaliyyətlərdə aktiv iştirak edirlər. Ailə modeli həm ənənəvi, həm də müasir dəyərlərin vəhdəti üzərində qurulub. Qadınlara, analara və yaşlı nəsilə dərin ehtiram ənənəvi dəyərlərin əsas hissəsidir.
Ələvilərin Çağdaş Dönəmdəki Vəziyyəti
Müasir dövrdə Ələvilər bir sıra çağırışlarla üz-üzə qalırlar. Onların mədəni və dini hüquqlarının tanınması, rəsmi status məsələləri, təhsil və sosial müdafiə hüquqları müxtəlif ölkələrdə fərqli şəkildə tənzimlənir. Türkiyədə Ələvilər öz mədəni və dini azadlıqlarının tam təmin olunması üçün uzun müddətdir hüquqi və sosial mübarizə aparırlar.
Azərbaycan Ələviləri isə əsasən öz mədəni ənənələrini və dini inancını qorumağa çalışırlar. Ələvilərin mədəni irsi, aşıq sənəti, şifahi xalq ədəbiyyatı və musiqisi müasir dövrdə yenidən dirçəlir və cəmiyyətə təqdim olunur.
Ələvilikdə Təhsil və Maarifçilik
Ələvi icmalarında təhsilə, elmə və maarifçiliyə həmişə xüsusi önəm verilib. Ələvi şairləri, alimləri, aşıqları və müəllimləri bu ənənənin daşıyıcıları kimi çıxış ediblər. Ələvi ailələrində gənc nəslin maarifləndirilməsi, tarixi yaddaşın və mədəni irsin ötürülməsi başlıca vəzifə kimi qəbul olunur.
Ələvi təhsili təkcə dini biliklərlə məhdudlaşmır, bəşəri dəyərlər, humanizm, əxlaq, ədalət, tolerantlıq və sosial məsuliyyət də əsas tədris mövzularındandır.
Ələvilik və Azərbaycan Cəmiyyəti
Azərbaycanın çoxmillətli və multikultural strukturu Ələvilərin ölkənin sosial və mədəni həyatında rolunu gücləndirir. Ələvi icmaları Azərbaycanda dini tolerantlığın, mədəni müxtəlifliyin və birgəyaşayışın inkişafına öz töhfəsini verir. Onlar ölkənin mədəni zənginliyinin və sosial harmoniyasının bir parçasıdır.
Ələvilərin ənənə və dəyərləri, folklor, musiqi, aşıq poeziyası və şifahi ədəbiyyatı Azərbaycan mədəniyyətinin rəngarəngliyini daha da artırır. Dövlətin tolerantlıq siyasəti çərçivəsində Ələvi icmaları mədəni və dini fəaliyyətlərini sərbəst şəkildə həyata keçirirlər.
Ələvilik, əsrlərlə formalaşan və zənginləşən dini, mədəni və sosial fenomendir. Ələvilər təkcə bir məzhəbin deyil, həm də bir mədəniyyətin, həyat tərzinin, bəşəri dəyərlərin daşıyıcılarıdır. Onların tarixi və mədəni irsi, özünəməxsus ritualları, tolerantlıq və humanizm prinsipləri çağdaş cəmiyyət üçün vacib dəyərlərdir. Ələvilik həm dini inanc, həm də mənəvi, sosial və mədəni identiklik kimi cəmiyyətin rifahında və inkişafında mühüm rol oynayır.
Müasir dövrdə Ələvilik yenilənən, dinamik və canlı bir ənənə kimi yaşayır. Ələvi icmaları tarixə və ənənəyə sadiq qalmaqla bərabər, müasir çağırışlara da uyğunlaşır, tolerantlıq, birgəyaşayış, mədəniyyətlərarası dialoq və insan hüquqlarına önəm verir. Azərbaycan cəmiyyətində də Ələvilik multikulturalizmin, birgəyaşayışın və sosial harmoniyanın güclü sütunlarından biri olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ələvi, Hz. Əli və onun nəslindən olanları dini-mənəvi lider kimi qəbul edən, onların yolunu davam etdirən şəxslər və ya topluluqlara verilən addır. Ələvilik həm dini, həm də mədəni identikliyi ifadə edir.
Ələvilik İslamın ilk dövrlərində, Hz. Əlinin və Əhli-Beytin liderliyi dövründə yaranıb və zamanla özünəməxsus dini-fəlsəfi və mədəni ənənələrə sahib olub.
Ələvilik şiə İslamının bir qolu hesab olunsa da, rituallar, inanc sistemi, cəm ayini, dini liderlik və sosial təşkilatlanma baxımından fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.
Ələvilər cəm evlərində, kollektiv şəkildə cəm ayini keçirirlər. Musiqi, şeir, dua və simvolik hərəkətlər bu ibadətin əsas hissələrindəndir. Ənənəvi namaz forması və ritualları isə fərqlidir.
Əsasən Türkiyə, Suriya, İraq, İran və Azərbaycanda Ələvi topluluqları mövcuddur. Hər ölkədə Ələvilik fərqli sosial və mədəni xüsusiyyətlərə sahibdir.
Ələvilər tolerantlıq, birgəyaşayış, multikulturalizm və sosial ədalət dəyərlərinin yayılmasına, folklorun və mədəni irsin qorunmasına böyük töhfə verirlər.
Ələvi cəmiyyətində qadınlar sosial və dini həyatda daha aktiv və bərabər hüquqlu hesab olunurlar, cəm ayinlərində və mədəni fəaliyyətlərdə iştirak edirlər.
Ələvilər təhsilə, maarifə və elmə həmişə yüksək dəyər veriblər. Elm və mənəvi inkişaf Ələvi dünyagörüşündə əsas yer tutur.
Ələvilikdə fərqliliyə hörmət, dialoq, paylaşma və sosial bərabərlik prinsipləri əsasdır. Cəmiyyətin hər üzvü bir-birinə qarşı anlayış və hörmət ruhunda tərbiyə olunur.
Azərbaycanda Ələvi icmaları ölkənin sosial və mədəni həyatında fəal iştirak edir, öz dini və mədəni ənənələrini qoruyur, tolerantlıq və multikulturalizmin inkişafına töhfə verir.
