Orta Şərqdə və İslam dünyasında çoxsaylı dini və məzhəbi cərəyanlar mövcuddur. Bu məzhəblərdən biri də Ələvilikdir. Ələvilər tarix boyu həm dini, həm də sosial cəhətdən özünəməxsus yol tutmuş, fərqli fəlsəfi və mistik dünyagörüşü formalaşdırmış bir icmadır. İslamın zəngin tarixi və müxtəlifliyində Ələvilərin rolu və təsiri böyükdür. Onların mənəvi dünyası, dini ayinləri, sosial strukturları, həmçinin cəmiyyət içində özlərini necə qoruyub saxlamaları maraq doğurur. Azərbaycan, Türkiyə, İraq, Suriya və digər ölkələrdə Ələvi icmaları yaşamaqdadır. Onların inanc sistemi, etnik kimliyi və mədəniyyəti daim araşdırma obyektidir.
Ələvilərin Tarixi Kökü
Ələvilərin tarixi İslamın ilk əsrlərinə, xüsusən də Hz. Əlinin (ə) dövrünə qədər uzanır. Ələvilik adının özü də Hz. Əli ibn Əbu Talibin adı ilə bağlıdır. Ələvilər özlərini Hz. Əlinin və onun nəslinin davamçıları, onun mənəvi mirasını qoruyub saxlayan icma kimi təqdim edirlər. Tarixdə Siffin və Kərbəla hadisələri, eləcə də İmam Hüseynin şəhadəti Ələvilik şüurunun formalaşmasında əsas rol oynayıb. Zamanla Ələvilik həm dini, həm də siyasi hadisələrin təsiri ilə Osmanlı və Səfəvi imperiyaları dövründə fərqli bölgələrdə yayılıb. Ələvilik bir çox dövrlərdə gizli şəkildə, təqib və təzyiqlərə baxmayaraq mövcudluğunu qoruyub saxlamışdır.
Ələvi İnanc Sisteminin Əsasları
Ələvilərin inanc sistemi İslamın əsas prinsiplərinə söykənsə də, onların bəzi özünəməxsus inanc və ayinləri var. Ələvilikdə Əli ibn Əbu Talibin xüsusi yeri və məqamı var. Ələvilər, “Ali Allahdır” deməsələr də, Hz. Əlini Allahın ən böyük dostu və Peyğəmbərin haqq varisi kimi qəbul edirlər. Onların inancında vəhdətül-vücud (varlığın birliyi), batini təfsirlər və sufizmlə oxşarlıq xüsusi rol oynayır. Ələvilərdə Quranın zahiri yox, daha çox batini mənasına üstünlük verilir. Məhəbbət, ədalət, sülh və insanpərvərlik bu inancın əsas qayələrindəndir.
Ələvi Ayinləri və İbadətləri
Ələvilər, ibadət və dini ayin baxımından fərqlənirlər. Onlarda ən əsas dini ayinlərdən biri “Cem” mərasimidir. Cemdə dini nəğmələr, dualar, semah (mistik rəqs), söhbət və təvazökarlıq ön planda olur. Ələvilərdə ibadət məsciddə deyil, daha çox özəl məclislərdə, “cem evi” adlanan yerlərdə icra olunur. Onlar üçün məhəbbət və birlik ən böyük ibadətdir. Ələvilərdə namaz, oruc, zəkat kimi ibadətlər fərqli şəkillərdə təfsir olunur. Oruc daha çox Məhərrəm ayında tutulur və Məhərrəmlik matəm ən müqəddəs günlərdən sayılır.
Ələvilikdə Əxlaq və Sosial Dəyərlər
Ələvi icmalarında insanpərvərlik, ədalət, vicdan, mərhəmət və səxavət əsas yer tutur. Ələvilikdə “insanı yaşat ki, dövlət yaşasın” prinsipi əsas qayədir. Onlar sosial ədalət, yoxsullara yardım, cəmiyyət daxilində barış və tolerantlıq üzərində dayanıblar. Ələvi ailə və cəmiyyət modelində hər bir fərdin rifahı, bərabərliyi və hüquqları ön plandadır. Ələvilər arasında qadınların sosial həyatda aktivliyi, təhsilə və bərabərliyə verdikləri önəm də xüsusi qeyd olunmalıdır.
Ələvilikdə Elm və Maarifçilik
Ələvilər tarixən elmə, biliyə və maarifçiliyə böyük dəyər veriblər. Onların mənbələrində, xüsusilə də qədim “Buyruk”, “Deyiş”, “Nəsihat” mətnlərində, dini fəlsəfə və əxlaq dərsləri geniş yer tutur. Ələvi müəllimlər, aşıqlar, dərvişlər və ziyalılar gənc nəsli maarifləndirmək, cəmiyyətdə mənəvi və elmi inkişafa töhfə vermək üçün fəaliyyət göstəriblər. Ələvi dərvişlərinin, saz və söz ustalarının, aşıq poeziyasının dini və mədəni həyatdakı rolu xüsusi vurğulanmalıdır. Bütün bunlar Ələvilərin mədəni irsinin, zəngin mənəvi və intellektual sərvətinin göstəricisidir.
Ələvilər və Digər İslam Məzhəbləri ilə Münasibətləri
Ələvilik İslamın digər məzhəblərindən həm inanc, həm ibadət, həm də sosial münasibət baxımından fərqlənir. Onlar xüsusən Sünni və Şiə məzhəbləri ilə ortaq prinsiplərə sahib olsalar da, bəzi məsələlərdə tam fərqli mövqe tuturlar. Ələvilər bir çox hallarda özlərini nə sünni, nə də ənənəvi şiə kimi tanımlayır, öz dini yol və fəlsəfəsini qoruyur. Tarixdə bəzən bu fərqlər səbəbindən təzyiqlər, diskriminasiyalar və anlaşılmazlıqlar da yaşanıb. Lakin müasir dövrdə qarşılıqlı anlaşma, dialoq və tolerantlıq üçün addımlar atılır.
Müasir Dövrdə Ələvilərin Vəziyyəti
Hazırda Ələvilər Türkiyə, Azərbaycan, Suriya, İraq və digər ölkələrdə yaşayırlar. Ən böyük Ələvi icması Türkiyədədir. Son onilliklərdə Ələvilər həm hüquqi, həm də ictimai cəhətdən öz kimlikləri üçün daha açıq mübarizə aparırlar. Onlar dövlətin verdiyi hüquqlardan yararlanmaq, mədəniyyət və din azadlığı, cem evlərinin tanınması və ictimai bərabərlik üçün çalışırlar. Ələvi gənclər təhsil, mədəniyyət, siyasət və vətəndaş cəmiyyətində daha fəal rol almağa başlayıblar. Müasir dünyada Ələvilərin kimliyini qoruması və inkişaf etdirməsi üçün yeni imkanlar və çağırışlar yaranır.
Ələvi Mədəniyyəti və Folkloru
Ələvi mədəniyyəti zəngin musiqi, poeziya, aşıq sənəti və folklor nümunələri ilə doludur. Ələvi aşıqları və dərvişləri saz və söz vasitəsilə dini və ictimai ideyaları nəsildən-nəslə ötürürlər. Onların ən məşhur şairləri və aşıqları arasında Pir Sultan Abdal, Şah Xəta, Kul Himmet, Dadaloğlu kimi adlar xüsusi çəkidədir. Ələvi musiqisi, semah ayini, dastan və rəvayətləri Türkiyə, Azərbaycan və Orta Şərq mədəniyyətinə böyük təsir göstərmişdir.
Ələvilik və Gələcək Perspektivlər
Qloballaşan dünyada Ələvilər öz kimliklərini qorumaqla yanaşı, yeni şəraitdə din, mədəniyyət, hüquq və cəmiyyət münasibətlərində yeniliklər axtarırlar. İnternet və sosial şəbəkələr Ələvi gəncləri arasında ünsiyyəti və maarifçiliyi artırır. Ələvilik dinlərarası dialoqu, barış, insan hüquqları və multikulturalizm dəyərlərini təbliğ edən bir icma kimi gələcəkdə də öz sözünü deməyə davam edəcək. Ələvilər üçün əsas çağırış həm öz mənəvi köklərinə sadiq qalmaq, həm də müasir dünyanın çağırışlarına uyğun inkişaf etməkdir.
Ələvilər İslam mədəniyyəti və tarixi üçün çox dəyərli və maraqlı bir icmadır. Onların dini, fəlsəfi və sosial irsi həm Şərq, həm də Qərb tədqiqatçıları üçün daim aktualdır. Ələvilər fərqli düşüncənin, tolerantlığın, elmin və humanizmin daşıyıcısı olmaqla, cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynamış və oynamaqda davam edirlər. Müasir dövrdə Ələvilər üçün əsas məqsəd öz dini və mədəni kimliklərini qorumaq, ictimai həyatın bütün sahələrində bərabər hüquqlara sahib olmaq və sülhə, barışa töhfə verməkdir. Onların zəngin mədəni irsi, insanpərvər dəyərləri və mənəvi fəlsəfəsi hər bir insan üçün öyrənməyə və dəyərləndirməyə layiqdir.
Ən çox verilən suallar
- Ələvilər kimlərdir?
Ələvilər Hz. Əlinin və onun nəslinin mənəvi irsini davam etdirən, özünəməxsus dini-fəlsəfi dünyagörüşü olan İslam icmasıdır. - Ələvilərin dini ayinləri hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
Ələvilərin əsas ayini “Cem” mərasimidir; burada dualar, musiqi, semah və mənəvi söhbətlər əsas yer tutur. - Ələvilər İslamın hansı məzhəbinə aiddirlər?
Ələvilər nə tam sünni, nə də ənənəvi şiə kimi qəbul olunur; onlar özünəməxsus dini yol və fəlsəfəyə malikdirlər. - Ələvilərdə Quran və din anlayışı necədir?
Ələvilər Quranın batini (daxili) mənasına, məhəbbət və ədalət prinsiplərinə üstünlük verirlər. - Ələvilər harada daha çox yaşayırlar?
Ən böyük Ələvi icmaları Türkiyə, Azərbaycan, Suriya və İraqda yerləşir. - Ələvi qadınların cəmiyyətdə rolu necədir?
Ələvilərdə qadınlar sosial həyatda, təhsildə və ailədə bərabər hüquqlara və aktiv rola sahibdirlər. - Ələvi folklorunda nələr əsas yer tutur?
Aşıq sənəti, saz, şeir, musiqi və semah Ələvi folklorunun əsas elementləridir. - Ələvilər və digər İslam məzhəbləri arasında nə kimi fərqlər var?
Əsas fərqlər dini ayinlərdə, inanc sistemində və ictimai münasibətlərdə özünü göstərir. - Müasir dövrdə Ələvilərin əsas problemləri nədir?
Əsas problemlər arasında hüquqi tanınma, cem evlərinin statusu və mədəniyyətin qorunması yer alır. - Ələvilik gələcəkdə necə inkişaf edə bilər?
Ələvilər dinlərarası dialoq, insan hüquqları və maarifçilik sahəsində inkişaf etməyi, öz irslərini qorumağı və cəmiyyətə töhfə verməyi hədəfləyirlər.
