Əlibaba Balaəhməd oğlu Məmmədov – Azərbaycan muğam sənətinin parlaq simalarından biri, ustad xanəndə, bəstəkar, pedaqoq və ictimai xadimdir. O, təkcə səs tembri ilə deyil, həm də Azərbaycan muğamının inkişafına verdiyi töhfələrlə yadda qalmışdır. Onun ömür yolu yalnız sənətə deyil, həm də xalq musiqisinə, muğam məktəbinin formalaşmasına həsr olunmuş uzun və şərəfli bir həyat salnaməsidir.
Uşaqlıq və Gənclik İlləri
Əlibaba Məmmədov 1930-cu il fevral ayının 5-də Bakı şəhərinin qədim Maştağa kəndində dünyaya gəlmişdir. Ailəsi sadə kəndli ailəsi olsa da, milli musiqiyə böyük maraq və dəyər verirdi. Atası Balaəhməd kişi və anası Rəhilə xanım oğullarının musiqiyə olan marağını kiçik yaşlarından hiss etmiş və onu bu sahəyə yönləndirməkdən çəkinməmişlər. Əlibaba kəndin toy və məclislərində ifa olunan muğam və xalq havalarına uşaq yaşlarından aşiq olmuşdu. Kənd mühitində eşidilən tar, kamança və qrammofon səsləri onun ruhunda musiqiyə dərin bir sevgi yaratdı.
İbtidai təhsilini Maştağa kəndində alan Əlibaba daha sonra Bakı şəhərində 128 və 187 nömrəli məktəblərdə təhsilini davam etdirdi. Orta məktəb illərində texniki sahəyə də maraq göstərmiş və bu səbəbdən Bakı Neft Texnikumuna daxil olmuşdur. 1947-ci ildə texnikumu bitirən Əlibaba Məmmədov əmək fəaliyyəti ilə Türkmənistanın Nəbitdağ şəhərinə göndərilmişdi. Orada da musiqidən ayrılmadı və yerli tədbirlərdə çıxış edərək ilk tamaşaçı rəğbətini qazandı. Aşqabad şəhərində baş verən zəlzələ nəticəsində Azərbaycana qayıtdıqdan sonra musiqi sahəsində peşəkar fəaliyyətə başlamaq qərarına gəlmişdir.
Əlibaba Məmmədovun peşəkar musiqi karyerası 1945-ci ildən başlayır. Həmin ildə o, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasına qəbul olunaraq burada xanəndə kimi fəaliyyətə başlamışdır. Bu, o dövr üçün böyük uğur sayılırdı, çünki muğam sənəti çox ciddi yanaşma və böyük zəhmət tələb edən bir sahə idi.
Əlibaba Məmmədov öz ifasında təkcə səsi ilə yox, həm də musiqi duyumu, sözə verdiyi məna ilə fərqlənirdi. 1953-cü ildə Azərbaycan Dövlət Musiqi Məktəbinə qəbul olunaraq muğam ustası Seyid Şuşinskinin sinfində təhsil almağa başladı. Bu təhsil onun sənətində dönüş nöqtəsi oldu. Seyid Şuşinski kimi sənətkarın rəhbərliyi altında Əlibaba Məmmədov səsinin imkanlarını daha dərindən kəşf etdi, muğamın sirrlərini mənimsədi.
O, təkcə müəlliminin göstərişlərini deyil, həm də onun sənətə yanaşmasını, məsuliyyətini və sənətə olan məhəbbətini özünə örnək götürdü. Təhsil illərində o, artıq Filarmoniyanın səhnəsində solo çıxışlar etməyə başlamışdı. Tezliklə onun adı Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində tanınmağa başladı. Muğam sevərlərin sevimlisinə çevrildi.
Əlibaba Məmmədovun muğam ifaçılığı Azərbaycan musiqisinin incəliklərini əks etdirən örnəklərlə doludur. Onun ifa etdiyi “Rast”, “Şur”, “Bayatı-Şiraz”, “Rahab”, “Segah”, “Dəşti”, “Hümayun”, “Çahargah” kimi muğam dəstgahları təkcə bir musiqi əsəri deyil, həm də fəlsəfi bir düşüncə, mənəvi bir yol xəritəsi idi. Hər bir muğamda onun hiss və duyğuları, daxili aləmi əks olunurdu.
Əlibaba Məmmədovun vokal texnikası olduqca zəngin idi. Onun səsi geniş diapazona malik olmaqla yanaşı, sözlərin mənasını çatdırmaq baxımından da böyük ustalıq göstərirdi. Bu da onu digər ifaçılardan fərqləndirirdi. Onun ifası zamanı tamaşaçı sanki muğamın içində itir, onu yaşayırdı. Bu isə yalnız böyük sənətkarlara xas olan bir xüsusiyyətdir.
Əlibaba Məmmədov muğam ifaçılığında yalnız klassiklərlə kifayətlənmirdi. O, muğamın çağdaş dövrə uyğun təqdimatını da düşünür, muğam teatrı anlayışını inkişaf etdirmək istəyirdi. Muğamla klassik poeziyanın vəhdətini yaradırdı. Ənənəni müasir duyumla birləşdirərək yeni nəfəs gətirirdi.
Əlibaba Məmmədovun müəllimlik fəaliyyəti onun sənət həyatının ən qiymətli səhifələrindən biridir. Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi və Azərbaycan Milli Konservatoriyasında dərs deyən ustad xanəndə yüzlərlə tələbə yetişdirmişdir.
Onun yetirmələri arasında xalq artistləri Teyyub Aslanov, Zakir Əliyev və muğam müsabiqələrinin qalibləri olmuş gənc xanəndələr vardır. O, tələbələrinin ifasına fərdi yanaşar, hər birinin səsinə uyğun repertuar və ifa tərzi formalaşdırardı. Müəllimlik prinsipi belə idi: “Sənəti təkrar edən deyil, onu duyan yetişməlidir.”
Əlibaba Məmmədov təkcə Azərbaycan səhnəsində deyil, beynəlxalq məkanda da muğam sənətimizin təmsilçisi olmuşdur. O, 1960-cı illərdən başlayaraq SSRİ tərkibindəki respublikalarda və xarici ölkələrdə – Türkiyə, İran, Polşa, Almaniya, Gürcüstan, Rusiya və Qazaxıstan kimi dövlətlərdə konsert proqramları ilə çıxış etmişdir.
Ən yaddaqalan səfərlərindən biri 1972-ci ildə Tehranda keçirilmiş musiqi festivalında baş tutmuşdur. Orada Əlibaba Məmmədovun ifasında səslənən “Bayatı-Şiraz” muğamı İranlı musiqişünaslar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və fars muğamına yaxınlığı ilə müqayisə edilmişdi. Onun bu çıxışları Azərbaycan muğamının sərhədlər aşmasına səbəb olmuşdu.
Əlibaba Məmmədov yalnız səhnədə yox, musiqi təşkilatçılığında da fəal idi. 1968-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası nəzdində “Hümayun” xalq çalğı alətləri ansamblını yaratmış və uzun illər bu kollektivin bədii rəhbəri olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə ansambl Azərbaycanda muğamın yeni təqdimat formalarına imza atdı.
Bundan başqa, o, bir çox muğam müsabiqələrində münsiflər heyətinin üzvü olmuş, gənc istedadların üzə çıxarılmasına töhfə vermişdir. Muğam Televiziya Müsabiqələrinin ilk dövrlərində o, həm ifaçı, həm də mentor kimi fəaliyyət göstərmişdi.
Əlibaba Məmmədov 25 fevral 2022-ci ildə, 92 yaşında vəfat etmişdir. Onun vəfatı Azərbaycan musiqi ictimaiyyəti üçün böyük itki olmuşdur. Xalq artisti kimi o, Birinci Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir. Dəfn mərasimində dövlət və hökumət rəsmiləri, tanınmış sənət adamları, tələbələri və ailə üzvləri iştirak etmişdir.
Onun xatirəsinə həsr olunmuş sənədli filmlər çəkilmiş, Musiqi Kollecində, Milli Konservatoriyada və Muğam Mərkəzində onun adına tədbirlər keçirilmişdir. Əlibaba Məmmədovun lent yazıları, arxiv sənədləri və müəllimlik təcrübələri bu gün də tədqiq olunur.
Əlibaba Məmmədovun muğam məktəbi bu gün bir çox gənc ifaçılar üçün yol xəritəsi rolunu oynayır. Onun repertuarı, səs intonasiyası, muğamın poetik şərhi bu gün müxtəlif musiqi akademiyalarında tədris olunur. Muğamın UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs elan edilməsində Əlibaba Məmmədov kimi sənətkarların fəaliyyəti həlledici olmuşdur.
Onun ifaları, xüsusən də “Rast”, “Segah” və “Dəşti” muğamları bugünkü gənc xanəndələr tərəfindən öyrənilir, ifa olunur və yenidən təqdim edilir. O, yalnız keçmişin ustadı deyil, həm də gələcəyin ruhudur.
