Əlillərin bərpa mərkəzləri, cəmiyyətin sosial müdafiəyə ehtiyacı olan təbəqələrindən biri olan əlilliyi olan şəxslərin reabilitasiyası üçün yaradılmış xüsusi tibb və sosial yönümlü müəssisələrdir. Bu mərkəzlərin əsas məqsədi əlilliyi olan şəxslərin fiziki, psixoloji və sosial reabilitasiyasını təmin etmək, onların cəmiyyətə inteqrasiyasını və müstəqil yaşamaq qabiliyyətlərini artırmaqdır. Azərbaycan Respublikasında əlillərin hüquqlarının qorunması və reabilitasiya xidmətlərinin genişləndirilməsi istiqamətində ciddi islahatlar həyata keçirilmiş və müasir tələblərə cavab verən bərpa mərkəzləri formalaşdırılmışdır.
Azərbaycan SSR dövründə əlillərin reabilitasiyası əsasən protez-ortopedik xidmətlərlə məhdudlaşırdı. 1986-cı ildə Bakıda Respublika Əlillərin Bərpa Mərkəzinin əsası qoyuldu. Bu mərkəz keçmiş SSRİ məkanında bənzəri olmayan və ilk dəfə olaraq kompleks reabilitasiya prinsiplərinə əsaslanan müəssisə idi. Əsas ideya əlilliyi olan şəxslərə təkcə tibbi yardım deyil, eyni zamanda sosial və psixoloji dəstək göstərmək idi. Bu yanaşma zamanla bütün ölkə üzrə reabilitasiya sisteminin əsasını təşkil etməyə başladı. İlk mərhələdə reabilitasiya sahəsində ixtisaslı kadrların azlığı, tibbi texnologiyaların çatışmazlığı bu sahənin inkişafına maneə yaratsa da, zamanla təcrübə və dövlət dəstəyi bu çətinliklərin aradan qalxmasına səbəb oldu.
Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan Respublikası əlillərin hüquqlarının qorunmasını prioritet məsələ kimi müəyyən etdi. 2006-cı ildə ölkəmiz BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Konvensiyasına qoşuldu. 2018-ci ildə isə bu sənədə uyğun olaraq “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul olundu. Bu qanun reabilitasiya xidmətlərinin inkişafı, bərpa mərkəzlərinin fəaliyyət mexanizmi və əlillərə göstərilən xidmətlərin dairəsini genişləndirdi. Paralel olaraq “Əlillərin Sosial Müdafiəsi haqqında” digər qanunverici aktlar da qəbul olunaraq, bu şəxslərin sosial təminatına, məşğulluğuna, təhsilinə və digər hüquqlarına hüquqi zəmin yaradıldı.
Əsas Bərpa Mərkəzləri
- Respublika Əlillərin Bərpa Mərkəzi (RƏBM)
- Yer: Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu.
- Xidmət: Tibbi reabilitasiya, fizioterapiya, psixoloji yardım, terapevtik məşğələlər.
- İxtisaslaşdırma: Müharibə əlilləri, doğuşdan əlil olan şəxslər, travma sonrası reabilitasiya.
- Respublika Reabilitasiya Mərkəzi
- Yer: Bakı şəhəri, Suraxanı rayonu, Əmircan qəsəbəsi.
- Xidmət: Bütün növ əlilliyi olan şəxslərə tibbi, sosial və peşə yönümlü xidmətlər.
- Peşə-əmək Reabilitasiyası Mərkəzi
- Yer: Ramana qəsəbəsi.
- Fəaliyyət: Əlilliyi olan şəxslərə peşə təhsili, əmək bacarıqları aşılanması.
- Naftalan Reabilitasiya Mərkəzi
- Yer: Naftalan şəhəri.
- İxtisaslaşdırma: Mineral neft vannaları, balneoterapiya və müalicəvi palçıq terapiyası ilə fiziki bərpa.
- Şəki və Lənkəran Reabilitasiya Bölmələri
- Yerli mərkəzlər regionda əlillərə yerli səviyyədə xidmət göstərərək Bakı mərkəzlərinə olan yüklənməni azaldır.
Xidmət Növləri və Əhatə Dairəsi
Əlillərin bərpa mərkəzlərində aşağıdakı xidmətlər göstərilir:
- Tibbi reabilitasiya (massaj, fizioterapiya, elektroterapiya, hidroterapiya, lazer terapiyası)
- Sosial reabilitasiya (məişət bacarıqları, hüquqi məsləhətlər, sosial adaptasiya)
- Psixoloji reabilitasiya (psixoloqla fərdi və qrup seansları, emosional tənzimləmə)
- Peşə reabilitasiyası (peşə kursları, iş vərdişlərinin inkişafı, əmək yarmarkaları)
- İKT bacarıqlarının inkişafı (kompüter, dizayn, çap sahəsində təlimlər)
- İncəsənət terapiyası (rəsm, musiqi, əl işləri ilə psixoloji stabilliyin bərpası)
Azərbaycanın bərpa mərkəzlərində “bütünlükdə yanaşma” prinsipi əsas götürülür. Bu isə o deməkdir ki, xidmətlər yalnız əlilliyi olan şəxsin xəstəliyini yox, eyni zamanda onun psixoloji, sosial və maddi ehtiyaclarını da qarşılayır. Psixoloqların iştirakı ilə özünəinam təlimləri, sosial bacarıqların inkişafı və ailə üzvlərinin maarifləndirilməsi də bu yanaşmanın bir hissəsidir. Uşaq və yeniyetmələr üçün ayrıca proqramlar da mövcuddur.
Son illərdə dövlət proqramları çərçivəsində bərpa mərkəzlərinin binaları əsaslı təmir olunmuş, müasir avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. Mərkəzlərdə hərəkət çətinliyi olan şəxslər üçün panduslar, liftlər, xüsusi reabilitasiya trenajorları, müasir protez və ortopedik avadanlıqlar mövcuddur. Mobil reabilitasiya maşınları və evdə xidmət üçün briqadalar təşkil edilmişdir. Rəqəmsal qeydiyyat və növbə sistemləri tətbiq olunur.
Əlillərin bərpa mərkəzlərində həkim-reabilitoloqlar, fizioterapevtlər, psixoloqlar, loqopedlər, əmək terapevtləri, sosial işçilər və təlimçi-pedaqoqlar fəaliyyət göstərir. Bu mütəxəssislər mütəmadi olaraq yerli və beynəlxalq kurslarda iştirak edir, bilik və bacarıqlarını artırırlar. Hər bir mərkəzdə multidisiplinar komandalar fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan əlillərin reabilitasiyası sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Xüsusilə ÜST, BMT və Beynəlxalq Əmək Təşkilatı ilə birgə layihələr həyata keçirilir. Bu layihələr çərçivəsində metodoloji baza zənginləşdirilir, innovativ təcrübələr tətbiq olunur. Eyni zamanda Almaniya, Türkiyə, Koreya və digər ölkələrin reabilitasiya təcrübəsi öyrənilir.
Əlillərin cəmiyyətə uğurla inteqrasiya olunması üçün mərkəzlər təlim, sərgi, idman və istirahət tədbirləri keçirir. Əlillər öz məhsullarını, əl işlərini sərgiləyir, peşə sahəsində sertifikatlar alaraq əmək bazarına inteqrasiya edirlər. Bir çox şəxs reabilitasiya müddətində iş təklifi alır və ya öz biznesini qurur. Qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıq genişlənir, sosial təşəbbüslər və inklüziv tədbirlər təşkil edilir.
Azərbaycan hökumətinin “2022–2026-cı illər üzrə Sosial Müdafiə Strategiyası” çərçivəsində əlillərin bərpa xidmətləri daha da genişləndiriləcək. Regionlarda yeni mərkəzlərin tikilməsi, mövcud mərkəzlərin rəqəmsallaşdırılması və evdə reabilitasiya xidmətlərinin inkişafı əsas prioritetlərdəndir. Süni intellektin və distant terapiya metodlarının tətbiqi də bu sahədə planlaşdırılır.
Reabilitasiya mərkəzlərindən faydalanaraq həyatını dəyişən şəxslər arasında qazilər, qəza keçirmiş şəxslər və doğuşdan fiziki məhdudiyyətli insanlar var. Məsələn, İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı yaralanmış qazi Elçin Əliyev Respublika Əlillərin Bərpa Mərkəzində 6 ay davam edən müalicədən sonra müstəqil hərəkət etmək və ailəsinə qayıtmaq bacarığını bərpa etmişdir. Digər bir misal isə uşaq serebral iflici olan 12 yaşlı Səidənin Rəqəmsal Reabilitasiya Proqramı çərçivəsində motor bacarıqlarını inkişaf etdirməsi və təhsilə inteqrasiyasıdır.
Əlillərin bərpa mərkəzləri təkcə reabilitasiya deyil, həm də sosial ədalətin, insan hüquqlarının təminatçısı rolunu oynayır. Azərbaycanda bu sahənin inkişafı əlilliyi olan şəxslərin tam hüquqlu vətəndaş kimi yaşamaq hüququnun təmin edilməsinə xidmət edir. Mərkəzlərin fəaliyyəti, dövlətin göstərdiyi diqqət və cəmiyyətin bu məsələyə həssas yanaşması əlillərə ümid, motivasiya və real dəstək verir. Bu baxımdan əlillərin bərpa mərkəzləri yalnız tibbi müəssisə deyil, insan həyatını dəyişən, yeni imkanlar açan, sabaha ümid verən mərkəzlərdir.
