İslam aləmində, xüsusilə də şiə elmi ənənəsində bir sıra alimlər olmuşdur ki, onların elmi və fəlsəfi irsi təkcə dövrünün deyil, həm də sonrakı nəsillərin düşüncəsini və dini baxışlarını formalaşdırıb. Bu nəhənglər sırasında Allamə Təbatəbai adı xüsusi hörmətlə çəkilir. Onun dərin fəlsəfi, Quranşünaslıq və ictimai-fəlsəfi bilikləri, elmi və mənəvi məktəbinin təsiri təkcə İran və Azərbaycan yox, bütün İslam dünyasını əhatə edir. Əllamə Təbatəbai yalnız bir alim deyil, düşüncə və ruhaniyyət məktəbi yaratmış, Quran təfsiri, fəlsəfə, məntiq və teologiya sahəsində böyük inqilab etmiş bir şəxsiyyətdir.
Əllamə Təbatəbainin Doğumu və Ailəsi
Əllamə Təbatəbai, tam adı Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, 1903-cü ildə İranın Təbriz şəhərində, ziyalı və mənəvi dəyərlərə sahib bir ailədə dünyaya gəlib. Onun ailəsi uzun illər elmi və dini fəaliyyətləri ilə tanınıb, nəsildən-nəslə alimlər, müctəhidlər və müəllimlər yetişdirib. Təbatəbai uşaqlıqdan dini elmlərə, ədəbiyyata və xüsusilə Quran tədrisinə maraq göstərib, ailə mühitində elmi və mənəvi dəyərlərlə böyüyüb. İlk dini və dünyəvi təhsilini Təbrizdə alıb, burada ərəb dili, məntiq və dini maarifə dərindən yiyələnib. Onun ailə mühiti və genetik kökü, gələcəkdə bir dünya alimi kimi formalaşmasına bünövrə olub.
Təhsil Yolları və Elmi Formalaşması
Əllamə Təbatəbainin təhsil prosesi çox erkən yaşlardan başlayıb. O, əvvəlcə Təbrizdə, sonra isə İraqın Nəcəf şəhərində ali dini və fəlsəfi elmləri öyrənib. Nəcəf o dövrdə İslam dünyasının ən mötəbər dini və elmi mərkəzlərindən biri idi. Təbatəbai burada ənənəvi İslam elmlərini, məntiq, üsul, fiqh, fəlsəfə, Quran təfsiri və hədis elmini dərinliklə öyrənib. O, ustadları arasında böyük alimlər, müctəhidlər və fəlsəfə məktəbinin baniləri olmuşdur. Təbatəbainin təhsil yolu onun gələcək elmi metodunun və fəlsəfi baxışlarının əsaslarını formalaşdırıb.
Əllamə Təbatəbainin İranda Fəaliyyəti və Mədrəsə Həyatı
Uzun illər Nəcəfdə təhsil aldıqdan sonra, Əllamə Təbatəbai vətəninə qayıdaraq, İranda – əsasən Qum şəhərində dini və elmi fəaliyyətini davam etdirib. Qum o dövrdə şiə dünyasının ən mühüm elmi mərkəzinə çevrilirdi və Təbatəbainin fəaliyyəti bu mədrəsənin elmi reputasiyasını daha da yüksəltdi. O, burada fəlsəfə, məntiq, təfsir və teologiya üzrə dərslər deyir, özünün unikal elmi-metodik yanaşmasını tələbələrə ötürürdü. Onun “Fəlsəfənin Bərpası” hərəkatında rolu xüsusilə əlamətdardır; bu hərəkat sayəsində Qumda İslam fəlsəfəsi və məntiq elmləri yenidən dirçəldi.
“Əl-Mizan” Təfsiri və Qurani-Kərimə Yanaşması
Əllamə Təbatəbainin dünya miqyasında ən məşhur əsəri, şübhəsiz ki, “Əl-Mizan fi Təfsir əl-Quran” adlı 20 cildlik monumental təfsirdir. Bu əsərdə Təbatəbai Quran ayələrini “Quranla Quranı izah etmək” (təfsirul-Quran bil-Quran) prinsipi ilə şərh etmiş, ayələrin məna qatlarını fəlsəfi, elmi, sosial və tarixi baxımdan dərinliklə araşdırmışdır. Əl-Mizan təkcə dini deyil, eləcə də humanitar, sosial və etik aspektlərə toxunan bir təfsirdir. Bu yanaşma, Quranın zamana və məkana aid olmadan bəşəriyyətə daim aktuallıq daşıyan mesajlarını üzə çıxarır.
Fəlsəfi və Elmi Sisteminin Əsasları
Əllamə Təbatəbainin fəlsəfi baxışları İslam və Qərb fəlsəfəsinin, məntiqin, rasionalizmin və irfanın dərin sintezindən yaranıb. O, Molla Sədrə, Əbu Əli İbn Sina, Fərabi və digər böyük filosofların mirasını yeni dövrün tələbləri və insan idrakının inkişafı ilə uzlaşdırıb. Onun əsərlərində rasionallıq, məntiqi təfəkkür və təcrübəyə əsaslanan idrak formalaşır. Təbatəbai insan idrakının gücünə, elmin və fəlsəfənin dini biliklə harmoniyasına xüsusi önəm verir. Onun “Nihayətu’l-Hikmə”, “Bidayətül-Hikmə” kimi fəlsəfi traktatları elmi dairələrdə klassik hesab edilir.
Əllamə Təbatəbainin Tələbə və Şagirdləri
Əllamə Təbatəbai böyük müəllim kimi yüzlərlə alim və ziyalının formalaşmasına səbəb olub. Onun şagirdləri arasında İmam Xomeyni, Ayətullah Cəfər Sübhanı, Ayətullah Mütəhhəri, Ayətullah Beheşti, Ayətullah Məkarim Şirazi və bir çox tanınmış müasir İslam alimləri var. Təbatəbai öz tələbələrinə yalnız dini və fəlsəfi bilikləri deyil, həm də həyat və mənəviyyat dərsləri ötürüb. Onun müəllimlik irsi İran və bütün İslam dünyasında intellektual nəsillərin formalaşmasına təsir edib.
İctimai Fəaliyyət və Maarifçilik
Əllamə Təbatəbai fəlsəfi və dini fəaliyyətlə yanaşı, maarifçilik və ictimai islahatlar sahəsində də böyük işlər görüb. O, cəmiyyətin mənəvi dirçəlişi, elmin və təhsilin inkişafı üçün məqalələr, açıq dərslər, maarif proqramları və ictimai təşəbbüslərlə çıxış edirdi. Təbatəbainin ictimai fəaliyyəti xalq arasında savadlılıq və dini bilik səviyyəsinin yüksəlməsinə, eləcə də İslam maarifinin yeni dövrə adaptasiyasına xidmət edib.
Əllamə Təbatəbainin Əsərləri və Elmi İrsi
Əllamə Təbatəbainin elmi irsi olduqca zəngindir. O, “Əl-Mizan” təfsiri ilə yanaşı, fəlsəfə, məntiq, irfan, fiqh və etika sahəsində onlarla əsərin, yüzlərlə elmi məqalənin müəllifidir. Əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş, İslam aləmində, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılıb. Onun “Nihayətu’l-Hikmə”, “Bidayətül-Hikmə”, “İslam və müasir çağ”, “Şəxsiyyət və cəmiyyət” kimi fundamental traktatları fəlsəfə və teologiyada yeni mərhələnin əsasını qoyub.
Əllamə Təbatəbainin Azərbaycan və İslam Dünyasına Təsiri
Əllamə Təbatəbai təkcə İran və İraq dini mühitində deyil, Azərbaycan və bütövlükdə İslam dünyasında böyük nüfuz qazanıb. Onun əsərləri Azərbaycan elmi və dini mühitində dərslik və araşdırma mənbəyi kimi qəbul olunur, bir çox gənc tədqiqatçı və alimlər üçün yol göstərir. Azərbaycan oxucusu arasında “Əl-Mizan” təfsirinin geniş yayılması, dini-fəlsəfi təfəkkürün inkişafına, gənclərdə elmi marağın artmasına xidmət edib. O, dinlərarası dialoq, insan hüquqları, elmi-texniki tərəqqi və modern dövrün çağırışları ilə bağlı ideyalarına görə də seçilir.
Əllamə Təbatəbainin İrsi və Müasir Dövr üçün Əhəmiyyəti
Əllamə Təbatəbainin elmi və mənəvi irsi müasir dövr üçün də aktualdır. O, dini və elmi biliklərin harmoniyası, ictimai ədalət, insan hüquqları, mənəviyyat və elm arasında balansın qorunmasının vacibliyini göstərib. Onun düşüncələri müasir İslam fəlsəfəsinin, dini maarifin, fəlsəfi və sosial elmlərin inkişafında mühüm rol oynayır. Əllamə Təbatəbai gələcək nəsillər üçün elmin, iman və əxlaqın birgə inkişafının, İslam düşüncəsində açıq fikirli və analitik yanaşmanın simvoludur.
Əllamə Təbatəbai XX əsrin ən böyük İslam alimlərindən, fəlsəfi və elmi təfəkkürün bərpaçılarından biri olaraq yalnız İran, Azərbaycan deyil, bütün müsəlman dünyası üçün örnək bir simadır. Onun “Əl-Mizan” təfsiri, fəlsəfi traktatları, ictimai və maarifçilik fəaliyyəti, təkcə dini və fəlsəfi məsələlərdə deyil, həm də sosial, etik və elmi problemlərdə müasir insan üçün bələdçi rolunu oynayır. Əllamə Təbatəbai dini maarifin yenilənməsi, intellektual və mənəvi dəyərlərin qorunması, insan idrakının və elmin inkişafında, İslam cəmiyyətində yenilikçi fikirlərin yayılmasında misilsiz xidmətlər göstərib.
Onun irsi müasir elmi-intellektual həyatın ayrılmaz hissəsidir və bu gün də elmi dairələrdə, dini cəmiyyətlərdə, universitet və tədris ocaqlarında yüksək dəyərləndirilir. Əllamə Təbatəbainin həyat yolu və yaradıcılığı, elm və mənəviyyatın birgə inkişafı baxımından gələcək nəsillər üçün daim canlı, bənzərsiz və örnək bir model olaraq qalır.
Ən çox verilən suallar
- Əllamə Təbatəbai kimdir?
Əllamə Təbatəbai (Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai) XX əsrin görkəmli İslam alimi, Quran təfsirçisi, fəlsəfə və məntiq üzrə böyük mütəxəssis, eləcə də dini-ictimai islahatçı şəxsiyyətdir. - Əllamə Təbatəbai harada və nə vaxt anadan olub?
O, 1903-cü ildə İranın Təbriz şəhərində alim və ziyalı ailəsində doğulub. - Əllamə Təbatəbainin ən məşhur əsəri hansıdır?
Onun ən məşhur və fundamental əsəri 20 cildlik “Əl-Mizan fi Təfsir əl-Quran” təfsiridir. - Əllamə Təbatəbainin fəlsəfi məktəbinin əsas xüsusiyyətləri nədir?
O, İslam fəlsəfəsində məntiq, rasionallıq, təcrübə və Quran biliklərini sintez edib, elm və dinin vəhdətini əsas götürüb. - Əllamə Təbatəbainin ən tanınmış şagirdləri kimlərdir?
İmam Xomeyni, Ayətullah Mütəhhəri, Ayətullah Sübhanı, Ayətullah Məkarim Şirazi və bir sıra digər müasir İslam alimləri onun yetirmələridir. - Əllamə Təbatəbai hansı elmi sahələrdə fəaliyyət göstərib?
O, Quran təfsiri, fəlsəfə, məntiq, fiqh, irfan, etik və ictimai elmlərdə fundamental tədqiqatlar aparıb. - Əllamə Təbatəbainin “Əl-Mizan” təfsirinin əsas prinsipi nədir?
Əsas prinsip “Quranla Quranı təfsir etmək” və ayələr arasında elmi-fəlsəfi əlaqəni üzə çıxarmaqdır. - Əllamə Təbatəbainin elmi irsi hansı dillərə tərcümə edilib?
Onun əsərləri ərəb, türk, ingilis, rus və bir sıra başqa dillərə tərcümə olunub, dünyada geniş yayılıb. - Əllamə Təbatəbainin Azərbaycan üçün əhəmiyyəti nədir?
Onun irsi və elmi məktəbi Azərbaycan dini və elmi mühitində geniş yayılıb, gənclərin elmi-intellektual inkişafına təsir göstərib. - Əllamə Təbatəbainin müasir dövrdə aktual olan fikirləri hansılardır?
Elm, iman və əxlaq harmoniyası, dinlərarası dialoq, insan hüquqları, elm və texnologiyanın dini təfəkkürlə birgə inkişafı kimi ideyalar müasir dövrdə də aktualdır.
