Azərbaycan dilinin zənginliyi, tarixən bir çox başqa dillərlə – xüsusilə ərəb, fars və türk dilləri ilə qarşılıqlı təsirdə olması ilə formalaşıb. Dilimizdə tez-tez istifadə olunan, lakin əksər hallarda məna qatları dərin olan sözlərdən biri də “əlqərəz”dir. Bu söz təkcə gündəlik danışıqda deyil, həm də klassik ədəbiyyat nümunələrində, publisistik yazılarda, elmi-fəlsəfi əsərlərdə və rəsmi nitqlərdə özünə yer tapıb. “Əlqərəz” bir çox hallarda məntiqi nəticə çıxarmaq, söhbəti yığcam şəkildə tamamlayaraq əsas fikri vurğulamaq üçün istifadə olunur. Söz həm bədii, həm də məişət nitqində mürəkkəb semantik çalara malikdir və mətnə xüsusi üslubi ahəng, ifadə dolğunluğu verir. “Əlqərəz” sözünün mənşəyi, semantikası, funksiyaları, həmçinin ədəbiyyatda və gündəlik dildə işlənmə xüsusiyyətləri Azərbaycan dilinin leksik sisteminin incəliklərini və milli üslubunu əks etdirir.
Əlqərəz Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası
Əlqərəz sözü ərəb mənşəlidir və ərəb dilində “əl-qərəz” (الغَرَض) formasında işlənir. Ərəb dilində “qərəz” əsas məqsəd, niyyət, əsas hədəf, məram deməkdir. Azərbaycan dilinə isə “əlqərəz” formasında daxil olmuş və burada bir neçə yaxın, lakin fərqli mənada istifadə olunur. Əsasən “nəticə etibarilə”, “qısası”, “sözün canı”, “yəni əsas odur ki” kimi məna daşıyır.
Sözün lüğəvi mənası hər hansı bir nitqin, mətnin və ya danışığın əsas məğzinin, yekununun vurğulanmasıdır. Əlqərəz sözünün istifadəsi zamanı əsas fikir, nəticə və ya məqsəd konkret, yığcam və aydın şəkildə bildirilmək istənir. Bu, həm də orijinal ərəb formasının mətnlərimizdə bədii və üslubi çalarlarla zənginləşməsi deməkdir.
Əlqərəz Sözünün Tarixi və Ədəbiyyatda İstifadəsi
Əlqərəz sözü Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, xüsusilə nəsr və nəsihət ədəbiyyatında, publisistik yazılarda və şifahi xalq ədəbiyyatında geniş yer alıb. Böyük klassiklər – Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə, Məhəmməd Füzuli və digər ədiblər öz nəsr və ya nəsihət mətnlərində “əlqərəz” sözündən məharətlə istifadə ediblər. Əsərlərdə bu söz cümlənin yekununu, əsas nəticəsini vurğulamaq üçün işlədilir.
Əlqərəz ifadəsi bir çox hekayə, nağıl, nəsihət və publisistik məqalələrdə “sözümün canı”, “söhbətin məğzi”, “nəticə budur ki” kimi məna daşıyır. Bu, müəllifin və ya danışanın uzun-uzadı izahatdan sonra oxucuya və ya dinləyiciyə əsas ideyanı çatdırmaq istədiyini göstərir. Klassik ədəbi üslubda “əlqərəz” xüsusi poetik çalar yaradır, mətnə axıcılıq və yumşaqlıq verir.
Əlqərəz Sözünün Gündəlik Danışıqda İstifadəsi
Müasir Azərbaycan danışıq dilində “əlqərəz” sözü tez-tez işlədilir. Xüsusilə yaşlı nəsil, ədəbi dillə maraqlananlar, müəllimlər, yazıçılar, jurnalistlər və elm adamları bu sözə üstünlük verirlər. Söhbətin yekununda, nəticənin vurğulanmasında, hadisələrin xülasə və mahiyyətinin qısa şəkildə çatdırılmasında “əlqərəz” sözündən istifadə edilir.
Məsələn: “Dostumla çox danışdıq, əlqərəz, razılaşdıq ki, hər şey olduğu kimi qalacaq.” Bu cümlədə əsas məqsəd hadisənin yekununu, əsas məğzini vurğulamaqdır. Gündəlik danışıqda bu söz “bir sözlə”, “qısası”, “sözün canı”, “əsası budur ki” mənasını verir.
Əlqərəz Sözünün Üslubi Funksiyaları
Əlqərəz sözü nitqdə müxtəlif üslubi funksiyaları yerinə yetirir. Əvvəla, bu söz mətnin məntiqi strukturunu gücləndirir və oxucuda yekun, ümumiləşdirici effekt yaradır. İkincisi, “əlqərəz” danışanın fikrini aydınlaşdırır, əsas ideyanı seçib ayırır və dinləyicinin diqqətini əsas məqama cəmləyir.
Üçüncüsü, bu söz bədii üslubda metaforik məna qatlarını artırır və mətnə klassik ruh, poetik ahəng gətirir. Bəzən “əlqərəz” ironik və ya yumorlu kontekstdə, söhbətin tez yekunlaşdırılması və ya lazımsız detallardan yayınmaq üçün də işlədilir. Üslubi baxımdan “əlqərəz” nitqin tərbiyəli və intellektual səviyyədə aparıldığını göstərir.
Frazeoloji Birləşmələrdə və Stabil İfadələrdə Əlqərəz
Azərbaycan dilinin frazeoloji xəzinəsində “əlqərəz” sözü ilə bağlı bir neçə sabit ifadə mövcuddur. Məsələn, “əlqərəz, sözüm budur ki…”, “əlqərəz, nəticə budur ki…”, “əlqərəz, əsas məsələ budur ki…” və s. Bu ifadələr danışıq və yazı üslubuna rəng qatır, söhbətin və ya məqalənin strukturunu daha aydın və məntiqi edir.
Bəzi hallarda “əlqərəz” sözü müxtəlif zarafat və məcazi mənalarla da istifadə olunur. Belə ifadələrdə sözün həm birləşdirici, həm də yekunlaşdırıcı funksiyası əsas olur. “Əlqərəz” frazeoloji stabilliyinə görə, bir çox publisistik və elmi məqalələrdə mətnin yekun abzaslarında işlədilir.
Əlqərəz Sözünün Digər Dillərdəki Ekvivalentləri
“Əlqərəz” ifadəsinin digər dillərdə tam dəqiq ekvivalenti yoxdur, lakin məna baxımından oxşar funksiyanı ingilis dilində “in short”, “in summary”, “in conclusion”, “to sum up”, rus dilində “в итоге”, “короче говоря”, “в заключение” kimi söz və ifadələr yerinə yetirir. Bu sözlərin də əsas vəzifəsi nitqin yekun məqamını vurğulamaq, əsas ideyanı ümumiləşdirməkdir.
Azərbaycan dilində “əlqərəz” sözünün fərqli dillərdəki istifadəsi və tərcüməsi zamanı hər zaman kontekstə diqqət yetirmək lazımdır. Çünki bu söz yalnız məna yox, həm də üslub çaları baxımından özünəməxsusdur.
Əlqərəz Sözünün Fəlsəfi və Məntiqi Yeri
Əlqərəz yalnız nitqdə deyil, fəlsəfi və məntiqi sistemlərdə də əsaslandırıcı və yekunlaşdırıcı anlayış kimi çıxış edir. Məsələn, fəlsəfi traktatlarda, elmi məqalələrdə, tədqiqat işlərində müxtəlif arqumentlərin yekunu kimi işlədilir. Burada “əlqərəz” elmi məqalənin, tədqiqatın nəticə hissəsinə keçid yaradır və əsas ideyanı vurğulayır.
Bu baxımdan “əlqərəz” sözü akademik diskursda, məqalə və monoqrafiyalarda tez-tez rast gəlinir. Onun fəlsəfi və məntiqi istifadəsi oxucunun, dinləyicinin fikri aydınlıq və nəticə əldə etməsinə kömək edir.
Əlqərəz Sözünün Ədəbi və Bədii İfadə Tərzində Yeri
Klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatında “əlqərəz” sözünə tez-tez rast gəlmək mümkündür. Şairlər və yazıçılar bu ifadədən bədii təsvir vasitəsi kimi, əsərin və ya süjetin əsas məğzini, ideyasını bir cümlədə ifadə etmək üçün istifadə ediblər.
Bəzən ədəbi mətnlərdə bu söz xüsusi poetik effekt yaradır, süjetin dönüş nöqtəsində və ya əsas ideyanın çatdırılması üçün müəllifin silahına çevrilir. Həmçinin publisistik yazılarda, esselərdə və məqalələrdə “əlqərəz” sözünə xüsusi vurğu edilir.
Müasir Dildə və Medianın Nitqində İstifadəsi
Müasir Azərbaycan mediası və sosial şəbəkələrdə “əlqərəz” sözü aktuallığını qoruyur. Xüsusən intellektual bloglar, analitik yazılar, sosial şəbəkə paylaşımlarında bu sözlə söhbətin əsas məqamı, yekunu və ya məğzi vurğulanır. Televiziya və radio çıxışlarında aparıcılar və qonaqlar tez-tez “əlqərəz” deyərək, əsas fikri ümumiləşdirirlər.
Bu gün “əlqərəz” müasir dildə klassik və üslubi zənginliyin nümunəsi sayılır. O, mədəni nitqə, intellektual üsluba və səmimi danışığa xüsusi rəng qatır.
Əlqərəz Sözünün Psixoloji və Sosial Rolu
Əlqərəz sözü psixoloji baxımdan da mühüm rola malikdir. İnsanlar söhbətin və ya hadisənin əsas məğzini vurğulayaraq, artıq təfərrüatlardan yayınmaq, dinləyici və ya oxucunun diqqətini əsas məsələyə yönəltmək üçün bu sözdən istifadə edirlər. Bu, psixoloji rahatlıq, informasiya yığcamlığı və müzakirənin effektivliyini təmin edir.
Sosial baxımdan da “əlqərəz” birləşdirici, konsolidasiyaedici funksiyaya malikdir. Müxtəlif mövzularda aparılan müzakirələrdə bu söz ortaq nəticəyə gəlmək və ya hər iki tərəfin əsas məqsədini göstərmək üçün işlədilir.
Əlqərəz Azərbaycan dilinin klassik və müasir üslubunda dərin mənaya, zəngin semantik çalara və xüsusi bədii təsirə malik ifadədir. Bu söz danışıqda, ədəbiyyatda, elmi, publisistik və məişət nitqində əsas məqsədin, yekunun və ya məğzin vurğulanması üçün işlədilir. Əlqərəz sözü milli-mənəvi üslubun, mədəni danışıq tərzinin və klassik üslubun müasir nitqdə yaşadılması üçün mühüm vasitədir. Onun mətnlərdə və söhbətlərdə işlənməsi nitqin daha yığcam, aydın və təsirli olmasına kömək edir. Əlqərəz eyni zamanda dilimizin tarixi inkişafını, ərəb-fars təsirini və milli üslubun formalaşmasını əks etdirir. Bu ifadənin qorunması və işlədilməsi Azərbaycan dilinin leksik sərvətinin zənginliyinə və bədii dəyərinə bir daha sübutdur.
Ən çox verilən suallar
1. Əlqərəz sözünün əsas mənası nədir?
Əlqərəz sözünün əsas mənası “nəticə etibarilə”, “qısası”, “əsas məsələ budur ki” kimi yekun və ümumiləşdirici ifadədir.
2. Əlqərəz hansı dildən Azərbaycan dilinə keçib?
Əlqərəz sözü ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçib və orada “məqsəd”, “məram”, “hədəf” mənasını verir.
3. Əlqərəz sözü hansı hallarda istifadə olunur?
Əsasən, uzun izahatdan sonra yekun və əsas ideyanı vurğulamaq üçün danışıqda və yazıda işlədilir.
4. Klassik ədəbiyyatda əlqərəz necə işlədilib?
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında əlqərəz əsas ideyanı vurğulamaq, süjetin əsas məğzini çatdırmaq üçün tez-tez işlədilib.
5. Əlqərəz sözünün müasir dildə aktuallığı necədir?
Müasir dövrdə də bu söz intellektual və klassik üslubu qorumaq üçün tez-tez istifadə olunur, xüsusilə yazılı və publisistik nitqdə.
6. Əlqərəz sözünün sinonimləri hansılardır?
Əlqərəz sözünün sinonimləri “bir sözlə”, “qısası”, “nəticə etibarilə”, “əsası budur ki” kimi ifadələrdir.
7. Əlqərəz ifadəsi digər dillərə necə tərcümə olunur?
İngilis dilində “in short”, “to sum up”, rus dilində “в итоге”, “короче говоря” kimi ifadələrlə tərcümə olunur.
8. Əlqərəz sözü frazeoloji ifadələrdə necə işlədilir?
“Əlqərəz, əsas məsələ budur ki…”, “əlqərəz, sözüm budur ki…” kimi sabit ifadələrdə geniş istifadə olunur.
9. Əlqərəz sözünün ədəbiyyatda rolu nədən ibarətdir?
Ədəbiyyatda bu söz bədii və poetik üslubun, klassik və məntiqi nəticənin ifadə vasitəsidir.
10. Əlqərəz istifadə edilərkən nəyə diqqət yetirilməlidir?
Əsas diqqət yetirilməli məqam odur ki, bu söz mətnin və ya söhbətin nəticə və əsas ideyasını qısa və aydın ifadə etmək üçün işlədilsin.
