Müasir dünyada insan həyatının böyük bir hissəsi əmək fəaliyyəti ilə bağlıdır. Hər birimiz hansısa bir iş yerində çalışır, əmək münasibətlərinə daxil olur, hüquq və öhdəliklər qazanırıq. Əmək münasibətləri dedikdə, işəgötürən və işçi arasında formalaşan, əmək fəaliyyəti zamanı ortaya çıxan bütün hüquqi, sosial və iqtisadi əlaqələr başa düşülür. Bu münasibətlər təkcə əmək müqaviləsinin bağlanması ilə məhdudlaşmır, həm də gündəlik iş prosesində, əməyin təşkili, əmək haqqının verilməsi, əmək mübahisələrinin həlli və sosial müdafiə kimi bir çox sahəni əhatə edir.
Azərbaycanda əmək münasibətləri cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında xüsusi rol oynayır. İstər dövlət, istərsə də özəl sektorda fəaliyyət göstərən bütün vətəndaşlar, işçi və işəgötürənlər bu münasibətlərin əsas prinsipləri və qaydaları ilə tanış olmalıdır. Çünki düzgün tənzimlənmiş əmək münasibətləri həm işçinin, həm də işəgötürənin maraqlarının qorunmasına xidmət edir, iş yerlərində səmərəli və sağlam mühit yaradır.
Əmək Münasibətləri Nədir?
Əmək münasibətləri, işəgötürən və işçi arasında əmək müqaviləsi əsasında formalaşan hüquq və öhdəliklər toplusudur. Bu münasibətlər əmək qanunvericiliyi, kollektiv müqavilələr və tərəflər arasında bağlanmış əmək müqavilələri ilə tənzimlənir. Əmək münasibətləri prosesində işçi öz əməyini təqdim edir, işəgötürən isə bu əməyi qəbul edir və müqabilində əmək haqqı ödəyir, əmək şəraitini təmin edir.
Əmək münasibətləri təkcə işəgötürən və işçi arasında deyil, həm də dövlət orqanları, peşə birlikləri və digər maraqlı tərəflər arasında əlaqələr sistemidir. Azərbaycanda bu münasibətlər əsasən Əmək Məcəlləsi ilə tənzimlənir və bir sıra əlavə normativ aktlarla dəstəklənir.
Əmək Münasibətlərinin Prinsipləri
Azərbaycanda əmək münasibətlərinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
Azadlıq və bərabərlik: Hər bir vətəndaş iş yerini sərbəst seçmək, peşə fəaliyyətinə başlamaq və əmək fəaliyyətini dayandırmaq hüququna malikdir.
Hüquq bərabərliyi: İşçi və işəgötürənin hüquq və vəzifələri qanun qarşısında bərabərdir.
Əmək azadlığı: Heç kim məcburi əməyə cəlb edilə bilməz.
Ədalətli və təhlükəsiz əmək şəraiti: İşçilərin həyat və sağlamlığı qorunmalı, təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti yaradılmalıdır.
Sosial ədalət və təminat: İşçilər sosial müdafiə, pensiya, sosial müavinət və digər hüquqlarla təmin olunmalıdır.
Bu prinsiplər istər dövlət, istərsə də özəl sektorda hər bir iş yerində əsas qayda kimi qəbul edilir və əməl olunmalıdır.
Əmək Müqaviləsi və Onun Əhəmiyyəti
Əmək münasibətlərinin əsas hüquqi sənədi əmək müqaviləsidir. Bu müqavilə işçi və işəgötürən arasında bağlanır və tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir. Əmək müqaviləsində aşağıdakı məlumatlar göstərilməlidir:
- Tərəflərin adı, soyadı, atasının adı (fiziki şəxslər üçün), işəgötürənin hüquqi ünvanı və rekvizitləri (hüquqi şəxslər üçün);
- İşçinin vəzifəsi və ya peşəsi;
- Əmək funksiyası və iş yeri;
- İşə başlama tarixi;
- Əmək haqqı məbləği və ödəniş forması;
- İş rejimi (iş vaxtı, istirahət vaxtı, məzuniyyət);
- Sosial təminat məsələləri və s.
Azərbaycanda əmək müqaviləsinin elektron qeydiyyatı Əmək müqaviləsi bildirişi sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Bu, həm işçinin hüquqlarını qoruyur, həm də dövlət orqanlarına əmək bazarının şəffaf monitorinqini təmin edir.
İşə Qəbul Prosesi
Əmək münasibətlərinin başlanğıcı işə qəbul prosesidir. Azərbaycanda işə qəbul zamanı əsas addımlar bunlardır:
- Vakansiyanın elan edilməsi və namizədlərin seçimi.
- Sənədlərin qəbulu və yoxlanılması — şəxsiyyət vəsiqəsi, diplomlar, iş stajını təsdiq edən sənədlər və s.
- Müsahibə və sınaq müddəti (əgər nəzərdə tutulubsa).
- Əmək müqaviləsinin bağlanması və elektron qeydiyyatı.
- Təlimatlandırma və işə başlama.
İşə qəbul zamanı işçi və işəgötürən arasında şəffaflıq, qarşılıqlı razılaşma və qanunvericiliyə riayət əsas şərtdir.
Əmək Hüquqları və Vəzifələri
İşçinin hüquqları:
- Təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti;
- Müəyyən olunmuş əmək haqqı və vaxtında ödəniş;
- Məzuniyyət, istirahət, fasilə və sosial təminat;
- Peşə inkişafı və ixtisasartırma kurslarında iştirak;
- Əmək mübahisələrində məhkəməyə və ya aidiyyəti orqanlara müraciət etmək.
İşçinin vəzifələri:
- Əmək müqaviləsində göstərilmiş vəzifələri keyfiyyətlə yerinə yetirmək;
- İş yerinin daxili qaydalarına riayət etmək;
- Əmək intizamına əməl etmək;
- İş yerində əmlak və maddi dəyərlərə məsuliyyətlə yanaşmaq.
İşəgötürənin hüquqları:
- İşçinin əmək funksiyasına nəzarət etmək;
- İşçinin intizam pozuntusuna görə tədbir görmək;
- Zəruri hallarda əmək müqaviləsini ləğv etmək.
İşəgötürənin vəzifələri:
- Təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti yaratmaq;
- Əmək haqqını vaxtında və tam həcmdə ödəmək;
- İşçiyə sosial təminat və hüquqları təqdim etmək;
- Qanunvericiliyə əməl etmək.
Əmək Haqqı və Onun Hesablanması
Əmək haqqı — işçinin əməyinin qiymətləndirilməsi və əsas sosial təminat vasitəsidir. Azərbaycanda əmək haqqı minimum əmək haqqı və differensial əmək haqqı sisteminə əsaslanır. Əmək haqqının əsas növləri bunlardır:
- Əsas əmək haqqı: Müəyyən edilən aylıq və ya saatlıq maaş.
- Əlavə ödənişlər və mükafatlar: İşin çətinliyinə, zərərli şəraitinə, əlavə iş saatlarına görə əlavə ödənişlər.
- Məzuniyyət, xəstəlik və sosial müavinətlər: Müvafiq hallarda işçiyə ödənilən əlavə vəsaitlər.
Əmək haqqının vaxtında və tam həcmdə ödənilməsi işəgötürənin əsas öhdəliyidir. Əgər bu öhdəlik pozularsa, işçi qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydada öz hüquqlarını müdafiə edə bilər.
İş Rejimi və İstirahət
İş vaxtı və istirahət vaxtı əmək münasibətlərinin vacib elementidir. Azərbaycanda qanunvericilikdə iş vaxtının aşağıdakı əsas növləri göstərilib:
- Adi iş vaxtı — həftədə 40 saat, gündə 8 saat;
- Qısaldılmış iş vaxtı — bəzi peşələrdə və ya yaş kateqoriyasında (məsələn, azyaşlılar, əlillər üçün);
- Əlavə iş vaxtı — qanunla məhdudlaşdırılır və əlavə ödənişlə müşayiət olunur;
- İstirahət günləri — həftəlik istirahət, bayram və matəm günləri, məzuniyyət.
İşçi istirahət, fasilə və məzuniyyət hüququndan imtina edə bilməz. Bu hüquqlar həm işçinin sosial rifahını təmin edir, həm də iş məhsuldarlığını artırır.
Əmək Münasibətlərinin Ləğvi və Sonlandırılması
Əmək münasibətləri müxtəlif səbəblərdən ləğv oluna bilər:
- Tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə;
- Müddətli əmək müqaviləsinin başa çatması;
- Tərəflərdən birinin təşəbbüsü ilə — işçi və ya işəgötürən;
- Qanunda nəzərdə tutulan digər hallar — müəssisənin ləğvi, ixtisar və s.
Əmək münasibətləri ləğv olunarkən işçiyə son haqq-hesab (işlədiyi günlərin əmək haqqı, kompensasiya və s.) tam şəkildə ödənilməlidir. Əgər işçi haqsız olaraq işdən azad edilirsə, bu, məhkəmə tərəfindən bərpa edilə bilər.
Əmək Münasibətlərində Sosial Müdafiə və Sığorta
Azərbaycanda işçilərin sosial müdafiəsi prioritet məsələlərdəndir. Əmək münasibətləri çərçivəsində işçilər sosial sığorta ilə təmin olunurlar. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Pensiya sığortası — yaşa görə əmək pensiyası hüququ;
- Müvəqqəti əmək qabiliyyətsizliyə görə sığorta — xəstəlik zamanı müavinət;
- İşsizlik sığortası — ixtisar və ya digər səbəblərdən işsiz qalanlara müavinət;
- Əmək mübahisələrinin həlli — işçinin hüquqları pozularsa, məhkəməyə və digər aidiyyəti orqanlara müraciət etmək imkanı.
Sosial sığorta haqları işəgötürən tərəfindən ödənilir və bu, əmək münasibətlərinin mühüm hissəsidir.
Əmək Münasibətlərində Qanunvericilik və Dövlət Nəzarəti
Əmək münasibətlərinin əsas hüquqi bazası Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi və ona uyğun digər normativ aktlardır. Dövlət bu münasibətlərin tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Dövlət Əmək Müfəttişliyi və digər qurumlar iş yerlərində qanunvericiliyin icrasına nəzarət edir.
Dövlət həm işçinin, həm də işəgötürənin maraqlarını qoruyur, əmək hüquqlarının pozulması hallarında məsuliyyət tədbirləri tətbiq edir. Məsələn, əmək müqaviləsiz işə götürülən şəxslər, vaxtında ödənilməyən əmək haqqı, əmək şəraitinin pozulması və s. hallar qanunvericiliklə cəzalandırılır.
Əmək Münasibətlərində Müasir Yeniliklər və Trendlər
Son illərdə Azərbaycan əmək bazarında bir sıra yeniliklər müşahidə olunur:
- Elektron əmək müqaviləsi və şəffaflıq: Artıq bütün əmək müqavilələri elektron qaydada qeydiyyata alınır.
- Uzaqdan (remote) iş və hibrid modellər: Pandemiya dövrü və texnoloji inkişaf bəzi sahələrdə evdən işləmə imkanlarını genişləndirdi.
- Peşəkar inkişaf və ixtisasartırma kursları: Əmək münasibətləri işçilərin fasiləsiz inkişafına, peşə bacarıqlarının artırılmasına da yönəlib.
- İş yerlərində gender bərabərliyi və inklüzivlik: Bütün işçilərin bərabər imkanlarla təmin olunması müasir əmək münasibətlərinin əsas dəyərlərindəndir.
Əmək Münasibətlərində Ən Çox Qarşılaşılan Problemlər
Azərbaycanda əmək münasibətlərində ən çox rast gəlinən problemlərə aşağıdakılar aiddir:
- Əmək müqaviləsi olmadan işləmək (leqal olmayan əmək);
- Əmək haqqının gecikdirilməsi və ya tam ödənilməməsi;
- İş vaxtının düzgün tənzimlənməməsi;
- İşçi hüquqlarının pozulması (istirahət vaxtı, məzuniyyət və s.);
- Əmək şəraitinin təhlükəsiz olmaması;
- Əmək mübahisələrinin həllində çətinliklər.
Bu kimi problemlər yaranarsa, işçilər öz hüquqlarını qorumaq üçün müvafiq dövlət orqanlarına və ya məhkəməyə müraciət edə bilərlər.
Əmək Münasibətlərində Peşəkar Birliklər və Onların Rolu
Peşəkar birliklər (həmkarlar ittifaqları) əmək münasibətlərində işçilərin hüquqlarını müdafiə edən ənənəvi institutlardır. Azərbaycanda bir çox sahələrdə fəaliyyət göstərən həmkarlar ittifaqları mövcuddur. Onlar aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
- Əmək və sosial hüquqların qorunması;
- Kollektiv müqavilələrin bağlanması və icrasına nəzarət;
- Əmək mübahisələrinin həllində vasitəçilik;
- İşçilərin peşə maraqlarının müdafiəsi.
Peşəkar birliklər həm işçilər, həm də işəgötürənlər üçün sosial tərəfdaşlıq mühiti yaradır.
Əmək Münasibətləri və Beynəlxalq Standartlar
Azərbaycan beynəlxalq əmək standartlarına da riayət edir. Ölkə Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) bir sıra konvensiyalarını ratifikasiya edib. Bu, milli qanunvericilikdə işçi hüquqlarının qorunmasını daha da gücləndirir və əmək münasibətlərinin müasir prinsiplər əsasında inkişafına imkan verir.
Əmək münasibətləri cəmiyyətin bütün üzvləri üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə hər bir vətəndaş, istər işçi, istərsə də işəgötürən, əmək münasibətlərinin hüquqi əsaslarını, öz hüquq və vəzifələrini bilməli, bu qaydalara əməl etməlidir. Yaxşı tənzimlənmiş əmək münasibətləri təkcə fərdi rifah və sosial sabitlik deyil, həm də ölkənin ümumi iqtisadi inkişafı üçün vacibdir.
Azərbaycanda əmək münasibətləri sahəsində aparılan islahatlar, elektron sistemlərin tətbiqi, sosial müdafiə tədbirlərinin gücləndirilməsi, işçilərin və işəgötürənlərin hüquqlarının qorunması, bütün bu addımlar ölkədə daha ədalətli, şəffaf və səmərəli əmək bazarının formalaşmasına səbəb olub. Bu münasibətlərin hər bir iştirakçısı — istər dövlət, istər işçi, istərsə də işəgötürən — qanunvericiliyin tələblərinə uyğun davranmalı və əmək münasibətlərində dürüstlük, şəffaflıq, qarşılıqlı hörmət prinsiplərinə əməl etməlidir.
Unutmayaq ki, əmək münasibətləri həyatımızın vacib bir hissəsidir və hər birimizin həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Öz hüquqlarımızı və vəzifələrimizi bilmək, onları düzgün və vaxtında tətbiq etmək uğurlu əmək fəaliyyəti və xoşbəxt bir həyat üçün əsas şərtdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əmək münasibətləri, işçi ilə işəgötürən arasında rəsmi əmək müqaviləsi bağlandığı anda yaranır. Bu münasibətlər işçinin iş yerində əmək funksiyasını yerinə yetirməsi və işəgötürənin bu əməyə görə əmək haqqı və digər sosial təminatları təqdim etməsi əsasında formalaşır. Əmək münasibətləri yalnız rəsmi müqavilə əsasında və Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə uyğun olaraq qanuni qüvvəyə minir.
Qanuna görə, əmək müqaviləsi olmadan işləmək qadağandır və həm işçi, həm də işəgötürən üçün cərimə və digər hüquqi nəticələrə səbəb ola bilər. Əmək müqaviləsi bağlanmadan işə başlayan şəxs hüquqlarını itirir və sosial təminat, pensiya stajı və digər hüquqlardan yararlana bilmir. İşəgötürən isə cərimə və inzibati məsuliyyət daşıyır.
İşçinin əsas hüquqları — təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti, vaxtında əmək haqqı almaq, məzuniyyət, sosial təminat, peşə inkişafı və s. İşçinin vəzifələri — əmək funksiyasını vicdanla yerinə yetirmək, daxili intizam qaydalarına riayət etmək, iş yerinin əmlakına və qaydalarına hörmətlə yanaşmaq, əmək müqaviləsindəki öhdəlikləri icra etməkdir.
İşəgötürən əmək haqqını vaxtında ödəməzsə, işçi birinci növbədə müəssisənin rəhbərliyinə və ya insan resursları (HR) şöbəsinə müraciət edə bilər. Əgər problem həll olunmazsa, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə, Dövlət Əmək Müfəttişliyinə və ya məhkəməyə şikayət edə bilər. Qanun pozuntusu təsdiqlənərsə, işəgötürən cərimələnir və işçiyə gecikdirilmiş məbləğ ödənilir.
Əmək münasibətləri əsasən aşağıdakı hallarda ləğv edilir: tərəflərin qarşılıqlı razılığı, müqavilə müddətinin bitməsi, işçinin və ya işəgötürənin təşəbbüsü, müəssisənin ləğvi, ixtisarlar, işçinin əmək funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi və qanunda nəzərdə tutulan digər hallar.
İşə qəbul zamanı adətən şəxsiyyət vəsiqəsi, təhsil haqqında sənədlər (diplom), hərbi bilet (kişilər üçün), əmək kitabçası (əvvəl işləmişsə), sağlamlıq arayışı və işəgötürənin tələb etdiyi digər sənədlər təqdim edilir. Bəzi sahələrdə əlavə sertifikat və ya ixtisas arayışları da tələb oluna bilər.
Əmək münasibətləri ləğv edilərkən, işçi işlədiyi günlərə görə əmək haqqı, istifadə edilməmiş məzuniyyət üçün kompensasiya, bəzi hallarda isə əlavə ödəniş və müavinətlər (məsələn, ixtisar zamanı) almaq hüququna malikdir. Bu ödənişlər Əmək Məcəlləsinə uyğun hesablanır.
Azərbaycanda əmək müqaviləsi ilə çalışan hər bir şəxsə sosial sığorta tətbiq olunur. İşəgötürən hər ay işçinin əmək haqqından sosial sığorta haqqı tutur və bu vəsaitləri dövlət sosial müdafiə fonduna köçürür. Bunun sayəsində işçi pensiya, müvəqqəti əmək qabiliyyətsizlik, analıq və işsizlik kimi müavinətlər almaq hüququ qazanır.
Qanuna əsasən, işəgötürən yalnız Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hallarda və əsaslandırılmış səbəblərlə işçini işdən azad edə bilər. Əsassız azad edilmə məhkəmə qaydasında ləğv edilə bilər və işçi əvvəlki vəzifəsinə bərpa oluna bilər. Həmçinin işçiyə bərpa müddətinə görə əmək haqqı ödənməlidir.
Əmək münasibətlərinin tənzimlənməsində əsas dövlət orqanları – Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Dövlət Əmək Müfəttişliyi və məhkəmələrdir. Bu orqanlar əmək hüquqlarının qorunmasına, qanun pozuntularının araşdırılmasına, işçilərin və işəgötürənlərin hüquqlarının bərpasına nəzarət edir və lazımi tədbirlər görür.
