Azərbaycan cəmiyyətində tarixən baş geyimlərinin xüsusi yeri olub. Əmmamə isə dini və mədəni simvol kimi bu geyimlər arasında seçilir. Əmmamə sözü həm məişətdə, həm də ədəbiyyatda, dini və ictimai mühitdə tez-tez rast gəlinir. Bir çoxları üçün əmmamə yalnız başa dolanan parça kimi görünsə də, əslində bu geyimin tarixi, simvolizmi və ictimai həyatda tutduğu mövqe çox dərin məna daşıyır.
Əmmamə Sözünün Mənşəyi və Lüğəvi İzahı
Əmmamə – ərəb mənşəli sözdür və “baş geyimi”, “başa sarınan parça”, “sarıq” kimi izah olunur. Klassik mənbələrdə “əmmamə”nin kökü “amə” – örtmək, bürümək, bağlamaq mənasına gedib çıxır. Əmmamə uzun və enli parçadan hazırlanır və kişi tərəfindən başa dolanır. Qədim zamanlardan müsəlman dünyasında yayılmış bu geyim İslam peyğəmbərinin və onun səhabələrinin ənənəsinə əsaslanır. Bir çox İslam alimləri əmmaməni dini kimliyin ayrılmaz hissəsi, elmi və mənəvi məqamın göstəricisi sayırlar.
Əmmamə həm də məcazi mənada işlədilir. Məsələn, “əmmamə sahibi” ifadəsi din xadimini, ruhani şəxsi, alim və ya axundu nəzərdə tutur. Azərbaycan dilində “əmmaməli” və “əmmaməsiz” sözləri də məhz bu geyimə və onunla bağlı sosial statusa işarə edir.
Əmmamənin Tarixi Yaranışı və İslamda Yeri
Əmmamənin tarixdə ilk istifadə olunma formaları İslamın ilkin dövrlərinə, hətta bəzi mənbələrdə islamdan öncəki ərəb tayfalarına gedib çıxır. Qurani-Kərimdə əmmamədən birbaşa bəhs olunmasa da, bir sıra hədislərdə peyğəmbərin əmmamə geydiyi və müsəlmanlara da bu adəti tövsiyə etdiyi qeyd olunur. Hədislərin birində Məhəmməd peyğəmbərin səhabələrinin, xüsusən Əli ibn Əbu Talibin əmmaməli olduğu vurğulanır. Bu geyim, həm döyüş, həm də gündəlik həyat üçün praktik sayılırdı.
Əmmamə, həmçinin İslam dünyasında rəsmi tədbirlərdə, dini bayram və mərasimlərdə geyilirdi. İmamlar, axundlar, şeyxülislamlar və digər din xadimləri üçün əmmamə onların dini statusunun və ictimai nüfuzunun əsas rəmzlərindən biri hesab edilirdi.
Əmmamənin Quruluşu və Bağlanma Üsulları
Əmmamə adətən pambıq, ipək və ya yun parçasından hazırlanır. Onun eni və uzunluğu müxtəlif olur. Çox vaxt 3-7 metr uzunluğunda, 30-50 sm enində olur. Əmmamə bəzən sadə ağ, bəzən isə xüsusi naxışlı, qara, yaşıl, mavi və ya başqa rəngdə olur. Şiə ruhaniləri əsasən qara və ağ rəngdə əmmamədən istifadə edirlər: qara əmmamə peyğəmbər nəslindən gələn seyidlərə, ağ isə sadə din xadimlərinə məxsus sayılır.
Əmmamə başa xüsusi qayda ilə dolanır. Bəzən bu qayda ailədən-ailəyə, məzhəbdən-məzhəbə, regiondan-regiona fərqli olur. İran, İraq, Suriya, Türkiyə və Azərbaycan əmmamələrinin forması və dolanma üsulu, bir sıra simvolik və mədəni xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən seçilir.
Dini Kontekstdə Əmmamənin Simvolikası
Əmmamə yalnız başı örtmək və ya qışda soyuqdan qorumaq üçün deyil, həm də dərin simvolik və mənəvi məna daşıyır. Əmmamə İslam alimləri üçün elm, hikmət, təvazökarlıq, ibadət və Allah qarşısında itaətkarlıq rəmzidir. Ruhanilər üçün əmmamə geymək dini öhdəlik, sosial nüfuz və dini vəzifəyə sadiqlik kimi qəbul olunur.
Əmmamənin bəzən göydən endiyi, mələklərin peyğəmbərə əmmamə geydirdiyi ilə bağlı rəvayətlər var. Bu, geyimin İslam inancında nə qədər yüksək dəyər daşıdığını göstərir. Əmmamənin bir başqasına geydirilməsi, tələbənin alim tərəfindən öyrədilməsi və təsdiqlənməsi, elmi zəncirin ötürülməsi rəmzi daşıyır.
Əmmamənin Cəmiyyətdə Tutduğu Yer
Əmmamə təkcə dini mərasimlərdə deyil, həm də sosial statusun göstəricisi kimi tarixən geniş yayılıb. Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda əmmaməli şəxslərə həmişə böyük hörmət bəslənib. Keçmişdə əmmamə geymək ruhani və ictimai lider olmaq demək idi. Xüsusilə kəndlərdə, kiçik şəhərlərdə əmmamə geyən axund və alimlər cəmiyyətin ən savadlı və hörmətli şəxsləri sayılırdı.
Sovet dövründə dini geyimlər, o cümlədən əmmamə ilə bağlı müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq olunsa da, ənənə unudulmadı. Müstəqillik illərində isə dini və milli dəyərlərin dirçəlməsi ilə əmmamə yenidən dini kimliyin, milli-mədəni irsin bir parçasına çevrildi.
Müasir Dönəmdə Əmmamənin Yeri və Əhəmiyyəti
Hazırda əmmamə əsasən məscidlərdə, dini tədbirlərdə, rəsmi mərasimlərdə və dini təhsil müəssisələrində istifadə olunur. Ruhanilərin, axund və imamların əmmamə geyməsi onların ictimai nüfuzunu və dini statusunu göstərir. Şiə ruhaniləri arasında əmmamənin qorunub saxlanılması bir növ mədəni davamlılıq və dini kimliyin simvolu kimi qəbul olunur.
Müasir dövrdə əmmamə artıq gündəlik geyimdən çox, simvolik məna daşıyan atributa çevrilib. Bəzi ölkələrdə din xadimlərinin əmmamə geyməsi qanun və qaydalarla tənzimlənir. Azərbaycanda isə dini azadlıq və mədəni müxtəliflik şəraitində əmmamə geyən ruhanilərə cəmiyyətdə ehtiram saxlanılır.
Əmmamə və Ədəbiyyatda Simvolizm
Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatında əmmamə çox vaxt bilik, savad, hikmət və Allah yolunda xidmətin simvolu kimi təsvir edilib. Şeirlərdə, dastanlarda və nəsr əsərlərində əmmaməli axund, alim, şeyx obrazı çox geniş yayılıb. Həmçinin, əmmamə bəzi hallarda qürur, ləyaqət, ailə və tayfa şərəfinin rəmzi kimi də təqdim olunur.
Ədəbiyyatda əmmamənin çıxarılması, itirilməsi və ya təhqir edilməsi isə biabırçılıq, ictimai nüfuzun zədələnməsi, elmdən uzaqlaşma kimi yozulur. Bu da əmmamənin xalq şüurunda nə qədər yüksək dəyər daşıdığını göstərir.
Əmmamənin Rəngləri və Sosial-Mədəni Fərqləri
Əmmamənin rənginə və materialına görə ictimai, dini və ailə statusu müəyyən oluna bilər. Seyid nəslinə mənsub olanlar adətən qara əmmamə, digər ruhanilər isə ağ əmmamə geyirlər. Bəzi bölgələrdə yaşıl, göy və başqa rənglərə üstünlük verilir. Parça növü və naxışlar isə məzhəbə, regional ənənələrə və ailə adətlərinə görə dəyişir.
Əmmamənin bəzəkləri və formasının fərqli olması ailə ənənələrinə, dini məktəbinə və coğrafi mənsubiyyətə işarə edə bilər. İran, İraq, Ərəbistan və Türkiyədə müxtəlif tipli əmmamələrə rast gəlinir.
Əmmamənin Sosial və Psixoloji Təsiri
Ruhanilər və alimlər üçün əmmamə geymək həm özünə inam, həm də cəmiyyətdə status və hörmət qazandırır. Dini geyim olaraq əmmamə bir növ məsuliyyət, etik davranış və sosial nüfuzun göstəricisi kimi qəbul edilir. Ruhanilərin əmmamə geyərkən davranış və danışığında məsuliyyət hissi daha da artır.
Gənc tələbələrin əmmamə geyməyə başlaması isə həm təhsilinin, həm də dini-mənəvi inkişafının rəmzi kimi dəyərləndirilir. Bir çox hallarda ailələr üçün övladlarının əmmamə geyməsi qürur və iftixar mənbəyidir.
Azərbaycan Cəmiyyətində Əmmamənin Gələcək Perspektivi
Azərbaycanda dini azadlıq və multikultural dəyərlər şəraitində əmmamənin qorunub saxlanılması ölkənin dini-mədəni müxtəlifliyini və tolerantlığını daha da zənginləşdirir. Əmmamə geyən ruhanilər yalnız dini deyil, həm də sosial-mədəni liderlərdir. Onlar gənc nəslin maariflənməsində, dəyərlərin ötürülməsində, ictimai-mədəni tədbirlərin keçirilməsində mühüm rol oynayırlar.
Gələcəkdə də əmmamənin dini simvol kimi qorunub saxlanılması, maarifləndirici tədbirlərdə, dini mərasimlərdə və ictimai fəaliyyətlərdə öz yerini qoruyacağı ehtimal olunur.
Əmmamə, yalnız baş geyimi deyil, həm də mədəni, dini və sosial simvol olaraq Azərbaycan tarixinin və İslam mədəniyyətinin ayrılmaz parçasıdır. Onun yaranma tarixi, dini və mənəvi dəyərlərdəki rolu, ədəbiyyatda və xalq yaddaşında tutduğu mövqe onu sıradan bir geyim predmetindən yüksək dəyərli, mənəvi atributa çevirib.
Ən Çox Verilən Suallar
mmamə, müsəlman dünyasında başa sarılan uzun parça formasında olan ənənəvi dini geyimdir. Əsasən ruhanilər və alimlər tərəfindən istifadə olunur və dini kimliyi, elm və mənəvi statusu ifadə edir.
İslamda əmmamə geymək dini borc deyil, daha çox peyğəmbər ənənəsi və dini simvol kimi qəbul olunur. Xüsusilə din xadimləri və ruhanilər üçün isə hörmət əlaməti sayılır.
Əmmamənin rəngi və forması məzhəbə, ailə ənənəsinə, regiona və sosial statusa görə dəyişə bilər. Seyidlər adətən qara, digər ruhanilər ağ və başqa rəngli əmmamə geyirlər.
Əmmamə əsasən dini mərasimlərdə, cümə və bayram namazlarında, dini dərslərdə, tədris və mərasim tədbirlərində geyilir.
Ədəbiyyatda əmmamə hikmət, savad, dini status və ictimai nüfuzun simvolu kimi təqdim olunur, ruhani və alim obrazlarında geniş istifadə edilir.
Sovet illərində dini geyimlərə, o cümlədən əmmaməyə qarşı məhdudiyyətlər tətbiq olunurdu. Lakin ənənə tamamilə itirilmədi, müstəqillikdən sonra bərpa edildi.
Əmmamə geymək ruhanilər üçün ictimai hörmət və məsuliyyət, şəxsi inkişaf və dini status simvoludur. Cəmiyyətdə əmmaməli şəxsə daha çox hörmət göstərilir.
Əmmamə geymək ən çox dini təhsil almış, rəsmi şəkildə ruhani statusu olan şəxslər üçün xarakterikdir. Lakin bəzən sadə dindarlar da xüsusi mərasimlərdə əmmamə geyə bilər.
Bu gün əmmamə əsasən məscidlərdə, dini mərasimlərdə, rəsmi tədbirlərdə və dini tədris ocaqlarında geyilir. Gündəlik həyatda isə simvolik əhəmiyyətini saxlayır.
Əmmamə geyiminin milli və dini ənənələrini qorumaq üçün dini təhsil, ictimai tədbirlər və ailə ənənələri vasitəsilə bu dəyərlər gənc nəsilə ötürülür.
