Əmud : Tarixi Mənbələrdə İzahı, Memarlıqda rolu

Əmud termini qədim dövrlərdən bu günümüzə qədər mühüm elmi, tarixi və mədəni əhəmiyyət daşıyan anlayışlardan biridir. Azərbaycan coğrafiyasında və Orta Şərqdə geniş yayılmış bu termin əslində bir neçə fərqli mənada işlədilir. Əsasən, əmud torpağa basdırılan və ya bərkidilən, dik vəziyyətdə yerləşdirilən sütun, dirək və ya dayaq anlamını verir. Bu anlayış daha çox memarlıqda, inşaatda, kənd təsərrüfatında və etnoqrafiyada rast gəlinir. Əmud həmçinin müxtəlif məişət və təsərrüfat işlərində istifadə olunan əsas elementlərdən biri olub, zaman keçdikcə bir sıra başqa mənalar da qazanmışdır. Qədim mənbələrdə əmud həm də gücün, sabitliyin və davamlılığın rəmzi kimi təqdim olunur. Əmudun yaranması, istifadəsi və mədəniyyətdəki yeri Azərbaycan xalqının zəngin tarixi və məişət mədəniyyəti ilə birbaşa bağlıdır.

ƏMUDUN TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ İZAHI

Əmudun tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Arxeoloji qazıntılar və qədim əlyazmalar göstərir ki, əmud anlayışı hələ erkən dövrlərdə, ilk insan məskənlərində meydana çıxmışdır. Onun ilk nümunələri ibtidai insanın özünü və ailəsini qorumaq məqsədilə hazırladığı dayaq və sığınacaq strukturlarında müşahidə olunur. Mezopotamiya, Misir, İran və Qafqaz mədəniyyətlərində tapılan arxeoloji artefaktlar sübut edir ki, əmud memarlıqda və ibadət məkanlarında əsas elementlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın qədim şəhərlərində, xüsusilə Şəki, Gəncə, Bakı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə də əmud elementlərinə rast gəlinir. Tarixi mənbələrdə əmud həmçinin müqəddəs məkanlarda, məbədlərdə, türbələrdə, eyni zamanda saray və qalaların tikintisində geniş istifadə olunmuşdur. Qədim dövrlərdə əmudlar bəzən daşdan, bəzən isə ağacdan hazırlanır, üzərlərinə müxtəlif naxışlar və dini simvollar həkk olunurdu.

ƏMUDUN MEMARLIQDA ROLU

Əmud memarlıqda tikililərin dayanıqlığını təmin edən, yük daşıyan əsas konstruktiv elementlərdən biridir. Bu, birbaşa tikilinin möhkəmliyini, uzunömürlülüyünü və təhlükəsizliyini təmin edir. Əmudlar fərqli materiallardan – daş, kərpic, ağac, metal və betondan hazırlanır və onların forması, ölçüsü tikilinin növünə və təyinatına uyğun dəyişir. Klassik memarlıq nümunələrində – məsələn, Qobustan və Qala abidələrində, həmçinin Şirvanşahlar Sarayı kimi abidələrdə əmudlar əsas rol oynayır. Bəzi hallarda, əmudlar yalnız konstruktiv deyil, həm də bədii, estetik funksiyanı daşıyır. Memarlar əmudların üzərinə oyma naxışlar, rəsmlər, kalliqrafik yazılar əlavə edərək onları abidənin dekorativ elementinə çeviriblər. Əmudların doğru yerləşdirilməsi və hazırlanması memarlığın ən incə detalları sırasındadır və bu sahədə yüzillərlə formalaşmış təcrübələr mövcuddur. Azərbaycan memarlığında əmudun yerini öyrənmək üçün müxtəlif dövrlərə aid tikililərin konstruktiv analizinə ehtiyac var.

ƏMUDUN NÖVLƏRİ

Əmudlar müxtəlif formalarına və funksiyasına görə bir neçə əsas növə ayrılır. Ən çox yayılmış növlər bunlardır:
1. Daş əmud: Əsasən qədim dövrlərdə və monumental memarlıqda istifadə olunub. Ağır yükə dözümlüdür, uzunömürlüdür və dekorativ xarakter daşıya bilir.
2. Taxta əmud: Xüsusilə kənd evlərində, kənd təsərrüfatında və köhnə tikililərdə rast gəlinir. Taxta əmudlar bəzən müvəqqəti, bəzən də daimi istifadə üçün nəzərdə tutulur.
3. Metal əmud: Müasir dövrlərdə daha çox sənaye tikililərində, körpülərdə və yüksək binalarda istifadə olunur.
4. Beton əmud: İnşaatda geniş tətbiq edilir. Ağır konstruksiyaların dayanaqlığını artırır.
5. Dekorativ əmud: Memarlıqda estetik məqsədlərlə qoyulan əmudlardır.
Hər bir əmud növünün hazırlanma texnologiyası, istifadə qaydası və saxlanma müddəti fərqlidir. Eyni zamanda, əmudun növü onun funksional imkanlarını da müəyyənləşdirir.

ƏMUDUN KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTİFADƏSİ

Əmud kənd təsərrüfatında da əvəzsiz bir vasitə kimi qəbul olunur. Ən çox üzümçülükdə, bağçılıqda və bostan işlərində istifadə edilir. Üzüm kollarının və digər sarmaşıq bitkilərin dayağı kimi əmudlar yerə basdırılır, bu da bitkinin düzgün böyüməsinə, günəş şüası almasına və məhsuldarlığın artmasına şərait yaradır. Eləcə də, bostan və tərəvəz sahələrində əmudlar torun asılması, çəpər çəkilməsi və s. məqsədlərlə qoyulur. Kənd yerlərində mal-qaranın bağlı saxlanılması üçün də əmudlardan istifadə olunur. Əmudun kənd təsərrüfatında istifadə qaydaları yerli iqlimə, torpağın növünə və bitkilərin xüsusiyyətlərinə görə dəyişə bilər. Müasir aqrar texnologiyaların tətbiqi əmuddan istifadənin daha səmərəli və asan yollarını yaradıb.

ƏMUDUN MƏDƏNİYYƏTDƏ YERİ

Əmudun mədəniyyətdəki rolu təkcə məişət və təsərrüfat həyatı ilə məhdudlaşmır. O, həm də Azərbaycan xalqının inanclarında, folklorunda, mifologiyasında xüsusi yer tutur. Əmud bir çox rəvayətlərdə və nağıllarda gücün, sabitliyin, əbədi dayanacağın simvolu kimi təsvir olunur. Əfsanələrdə deyilir ki, dünya bir əmud üzərində dayanır, bu əmud da yerin möhkəmliyini təmin edir. Həmçinin toy, nişan, ev tikintisi və müxtəlif mərasimlər zamanı əmudun xüsusi rəmzi anlamı olub. Xalq arasında “hər evin bir əmudu olar” ifadəsi bir ailənin dayağını, başçısını və ya ən güclü üzvünü bildirir. Bəzi qədim məzarlıqlarda qəbir daşları əmud formasında hazırlanıb ki, bu da əbədi həyat, ruhun dayanıqlılığı kimi yozulur. Əmudun mədəniyyətimizdə tutduğu yer xalqımızın tarixi və etnoqrafik kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

ƏMUDUN DİLÇİLİKDƏ İŞLƏNMƏSİ

Əmud sözü Azərbaycan dilində həm sözün birbaşa mənasında, həm də məcazi anlamda geniş istifadə edilir. Söz birləşmələrində, atalar sözlərində və frazeoloji ifadələrdə əmud tez-tez rast gəlinir. Məsələn, “O kişi evin əmududur” – ailənin dayağını, ən vacib üzvünü bildirir. Dilçiliyə gəldikdə, əmud termini müxtəlif leksik təhlillərdə, dialekt və şivə materiallarında da yer alır. Əmudun sinonimləri (dayaq, dirək, sütun və s.) və antonimləri də dilin zənginliyini göstərir. Əmud sözü müxtəlif regionlarda fərqli tələffüz və mənalarda işlənə bilər, bu da Azərbaycanın dialektoloji xəritəsində özünəməxsus yer tutur. Eyni zamanda, ədəbiyyatda, poeziyada əmud obrazı bir çox şair və yazıçı tərəfindən istifadə olunub. Əmudun dilimizdəki rolu onu sadəcə bir məişət əşyası deyil, həm də dərin mədəni və leksik anlamlı fenomen kimi təqdim edir.

ƏMUD VƏ MODERN İNŞAAT

Müasir inşaatda əmud anlayışı daha geniş və mürəkkəb bir məna kəsb edib. Əmud bu gün tikinti texnologiyalarında, yüksək binaların və mühəndis qurğularının layihələndirilməsində, körpülərin, viyadukların, idman komplekslərinin və digər iri həcmli obyektlərin inşasında əsas konstruktiv element olaraq çıxış edir. Əmudların materialı və texnologiyası zamanla təkmilləşib. Məsələn, əvvəllər ağac və daşdan istifadə olunduğu halda, indi dəmir-beton, polad, kompozit materiallar daha geniş tətbiq olunur. Əmudların istehsalı və quraşdırılması üçün müasir mexanizmlər, avtomatlaşdırılmış texnika, 3D model və proqramlar istifadə edilir. Beləliklə, əmudun funksiyası təkcə dayaq deyil, həm də seysmik davamlılıq, yanğına davamlılıq, ekoloji təmiz tikinti kimi göstəricilərlə zənginləşib. Bütün bunlar əmudun müasir inşaatda əvəzedilməz bir komponent olduğunu göstərir.

ƏMUD İLƏ BAĞLI MİF VƏ ƏFSANƏLƏR

Əmudun əfsanə və miflərdə xüsusi yeri var. Qədim inanclara görə, dünya üç əmud üzərində dayanır və bu əmudlar göylə yer arasında əlaqəni təmin edir. Azərbaycan folklorunda əmud bəzən qəhrəmanın güc mənbəyi, bəzən isə ilahi qüvvənin təcəssümü kimi təqdim olunur. Kənd yerlərində, xüsusilə Qafqazın dağlıq bölgələrində insanlar ev tikərkən ilk olaraq əmud basdırır və bu mərasimi xüsusi dualarla, inamlarla müşayiət edirlər. Əmudun qırılması və ya yerindən tərpənməsi uğursuzluq əlaməti kimi qəbul edilir. Xalq arasında “dünya bir əmud üstündə dayanır” deyimi isə həyatın əsasını, dayanıqlığını və sabitliyini ifadə edir. Belə mif və əfsanələr xalqın psixologiyasında əmudun rolunu gücləndirib, onu sadə bir konstruktiv elementdən ilahi və rəmzi bir obyektə çevirib.

ƏMUDUN SEÇİLMƏSİ VƏ QURAŞDIRILMASININ QAYDALARI

Əmudun düzgün seçilməsi və quraşdırılması inşaat, kənd təsərrüfatı və digər sahələrdə təhlükəsizliyin və uzunömürlülüyün əsas şərtlərindən biridir. Birinci növbədə, istifadə ediləcək əmudun materialı ətraf mühitin şəraitinə, tikilinin və ya obyektin funksiyasına uyğun olmalıdır. Ağır konstruksiyalar üçün daş və ya beton əmudlar daha məqsədəuyğundur, yüngül və müvəqqəti tikililər üçün isə taxta və metal əmudlar məsləhət görülür. Əmudun uzunluğu, diametri, yerə basdırılma dərinliyi standartlara uyğun seçilməlidir. Quraşdırma zamanı əmudun yerə möhkəm və sabit basdırılması, düzgün bərkidilməsi vacibdir. Bəzi hallarda əmudun əsas hissəsi xüsusi məhlulla möhkəmləndirilir ki, bu da onun ömrünü artırır. Əmudun ətrafı zəruri hallarda daş və ya betonla bərkidilə bilər. Əmudların düzgün seçilməsi və quraşdırılması həm konstruktiv təhlükəsizliyi, həm də obyektin estetik görünüşünü təmin edir.

Əmud haqqında geniş və əhatəli məlumat topladıqda aydın olur ki, bu anlayış sadəcə bir memarlıq və ya məişət elementi deyil, həm də xalqımızın tarixində, mədəniyyətində, dilində və dünyagörüşündə dərin izlər buraxıb. Əmudun yaranma tarixi, memarlıqda və kənd təsərrüfatında istifadə qaydaları, mədəni və rəmzi mənaları Azərbaycan xalqının zəngin irsini əks etdirir. Eyni zamanda, müasir dövrdə əmud yeni texnologiyalar və materiallarla inkişaf edərək, həyatımızda yenidən aktuallıq qazanıb. Əmudun seçilməsi, quraşdırılması, qorunması və saxlanılması ilə bağlı ənənələr və müasir qaydalar bir-birini tamamlayır. Əmud haqqında ətraflı biliklərə sahib olmaq, bu anlayışın həm gündəlik həyatda, həm də milli-mənəvi dəyərlər sistemində rolunu daha dərindən anlamağa imkan verir.

Ən çox verilən suallar