İnsan tarix boyu öz varlığının mahiyyətini anlamaq, yaradılışın sirrini çözmək və ilahi həqiqətə çatmaq üçün daim suallar verib. Düşünən insan üçün ən dərin və cavabı çətin olan suallardan biri də ilahi ilə bəşəriyyət arasında münasibətin necə qurulmasıdır. Xüsusilə, İslamın mistik qolu sayılan sufilik bu sualların cavabını tapmağa çalışan ən mühüm fəlsəfi və mənəvi cərəyanlardan biri kimi tarixdə öz yerini tutub. Məhz bu düşüncənin mərkəzində dayanan anlayışlardan biri də Ənəlhəqq sözüdür.
Ənəlhəqq ifadəsi adi bir cümlə və ya ibarə deyil, dərin mənəvi və fəlsəfi yük daşıyan anlayışdır. Bu termin əsrlər boyu sufi düşüncəsinin, insanın ilahi həqiqətə qovuşmasının, nəfsdən xilas olmasının və yaradıcı ilə birliyin simvolu hesab edilib. Ənəlhəqq anlayışı ilə bağlı düşüncələr İslam fəlsəfəsində və sufi məktəblərində geniş şəkildə yayılıb və bu fikri tarixin ən məşhur sufi şəxsiyyətlərindən biri olan Mansur Həllac əbədiləşdirib.
Ənəlhəqq Nə Deməkdir?
Ənəlhəqq sözünün kökü ərəb dilinə aiddir. “Ənə” – “mən”, “əl-Həqq” isə “həqiqət”, “Tanrı”, “ilahi varlıq” mənasını verir. Beləliklə, “Ənəlhəqq” ifadəsinin sözbəsöz mənası “Mən Haqqam” və ya “Mən həqiqətəm” kimi tərcümə olunur.
Buradakı “Haqq” anlayışı sadəcə adi həqiqət deyil, İslam dünyagörüşündə Allahın adlarından biridir. Yəni “əl-Həqq” – Uca Yaradanın, mütləq və dəyişməz həqiqətin adıdır. Buna görə də “Ənəlhəqq” ifadəsi həm fəlsəfi, həm dini, həm də mənəvi baxımdan son dərəcə mürəkkəb və ehtiyatlı şəkildə yanaşılması gərəkən bir fikirdir.
Sufilər üçün bu ifadə, insanın maddi varlığından, nəfsindən və bəşəri zəifliklərindən tamamilə keçərək ilahi mahiyyətə qovuşması və bu qovuşma nəticəsində Allahla vəhdət təşkil etməsinin ifadəsidir. Başqa sözlə, əsl sufi inancına görə, insan mənəvi kamillik zirvəsinə çatdıqda onun “mən” anlayışı yox olur və yalnız ilahi həqiqət qalır.
Ənəlhəqq və Mansur Həllac
Ənəlhəqq ifadəsi tarixin ən məşhur sufi alimlərindən biri olan Mansur Həllac (təq. 857–922-ci illər) ilə sıx bağlıdır. Həllac Bağdad şəhərində yaşamış, sufi təliminin ən radikal və dərin qollarını inkişaf etdirmiş şəxsiyyətlərdən biri olub.
Mansur Həllac öz dövründə yalnız dini bilikləri ilə deyil, həm də cəsarətli və sərhəd tanımayan düşüncələri ilə məşhur idi. Onun fikrincə, insan Allaha qovuşmaq, Onunla birlik halına çatmaq və ilahi həqiqətin bir parçasına çevrilmək üçün nəfsindən, arzularından və maddi mənliyindən tamamilə keçməlidir. Həllac bu mənəvi halı vəhdəti-vücud, yəni varlığın birliyi kimi izah edirdi.
Məhz bu fikrin ən bariz təzahürü kimi Həllac açıq şəkildə “Ənəlhəqq” ifadəsini işlətdi. O, mənəvi kamilliyə çatdığını, varlığında yalnız ilahi həqiqətin qaldığını vurğulamaq üçün bu sözü dedi. Lakin dövrünün dini və siyasi hakim dairələri bu fikri küfr və azğınlıq kimi qiymətləndirdi. Çünki zahirən bu, insanın özünü Allah elan etməsi kimi anlaşılırdı.
Nəticədə, Mansur Həllac həbs edildi, uzun müddət işgəncələrə məruz qaldı və nəhayət, 922-ci ildə edam edildi. Tarixi mənbələrə görə, Həllac edam anında belə “Ənəlhəqq” deməyə davam edirdi.
Ənəlhəqqin Fəlsəfi Mahiyyəti
Ənəlhəqq ifadəsi təkcə bir iddia və ya qavrayış deyil, dərin mənəvi və fəlsəfi sistemin mərkəzində dayanır. Bu fikrin əsasını Vəhdəti-Vücud – yəni varlığın birliyi anlayışı təşkil edir.
Vəhdəti-vücud fikrində kainat və insan da daxil olmaqla bütün yaradılışın tək bir qaynaqdan – Allahdan gəldiyi qəbul edilir. Hər bir varlıq və hər bir atomda ilahi həqiqətin izi var. İnsan isə öz mənəvi inkişafında elə bir zirvəyə çata bilər ki, onun fərdi varlığı itir, yalnız ilahi həqiqət qalır.
Ənəlhəqq anlayışı bu zirvəni ifadə edir:
- İnsan nəfsini və bəşəri hisslərini tam şəkildə aradan qaldırır.
- Maddi mənlik yox olur.
- İlahi həqiqət insan varlığında zahir olur.
- İnsan və Allah arasında sərhəd qalmır, vəhdət, birlik yaranır.
Bu fəlsəfi yanaşmada “Mən Haqqam” demək, sadəcə fərdi iddia deyil, mənəvi kamilliyin ən yüksək dərəcəsini göstərir.
Ənəlhəqq və Sufilikdə Məqamlar
Sufilikdə insanın mənəvi inkişafı mərhələlərlə ölçülür. Ən yüksək mərhələlərdən biri fəna adlanır:
- Fəna fillah – insan öz nəfsindən və bəşəriyyətindən keçərək ilahi varlıqda ərimək, Allaha qovuşmaq.
- Bəqa billah – insan Allaha qovuşduqdan sonra bu vəhdətdə qalır, ilahi həqiqətlə birgə yaşamağa davam edir.
Mansur Həllac və digər sufi alimlər “Ənəlhəqq” ifadəsini məhz bu vəziyyətin təzahürü kimi dəyərləndiriblər.
Ənəlhəqq və Dinlərarası Paralellər
Ənəlhəqq anlayışına bənzər fikirlər digər mistik və fəlsəfi məktəblərdə də mövcuddur. Məsələn:
- Buddizmdə “Nirvana” halı – insanın maddi aləmdən keçərək ruhani boşluğa çatması.
- Xristian mistikliyində “İlahi birləşmə” – insan ruhunun Tanrı ilə tam vəhdətə qovuşması.
- Hind fəlsəfəsində “Atman və Brahman” anlayışı – fərdi ruhun ümumbəşəri ruhla bir olması.
Bu oxşarlıqlar göstərir ki, Ənəlhəqq düşüncəsi yalnız İslam deyil, ümumbəşəri mənəvi axtarışın bir hissəsidir.
Ənəlhəqqə Yanaşmalar və Mübahisələr
Ənəlhəqq anlayışı İslam dünyasında həmişə mübahisəli mövzulardan biri olub:
- Ənənəvi din xadimləri bu fikri təhlükəli sayır, küfr və bidət kimi qəbul edirlər.
- Sufi alimlər və filosoflar isə bunu yüksək mənəvi hal, Allaha qovuşmanın zirvəsi kimi izah edirlər.
Əsas mübahisə burada zahiri və batini anlamların fərqli yozulmasından yaranır. Dini qaydalara sərt şəkildə riayət edən çevrələr “Ənəlhəqq” ifadəsini Allahla insan arasında sərhədin pozulması kimi qiymətləndirir. Sufilər isə bu fikri mənəvi simvol və rəmz kimi görürlər.
Müasir Dövrdə Ənəlhəqqin Qavranması
Bugünkü fəlsəfi və mənəvi ədəbiyyatda Ənəlhəqq anlayışı yenidən aktualdır. Sufilik, psixologiya və fəlsəfə sahəsində çalışan müasir alimlər bu anlayışı insanın daxili mənəviyyatının inkişafı, ego və nəfsin tərbiyəsi və kamillik axtarışı ilə əlaqələndirirlər.
Ənəlhəqq, müasir düşüncə çərçivəsində:
- Mənəvi özünü tanıma;
- Ego və nəfsin ram edilməsi;
- Həqiqətə və sülhə qovuşma arzusu;
- İnsanın daxili azadlığı;
- İlahi enerjinin təcəssümü kimi başa düşülür.
Buna görə də bu anlayış yalnız dini çevrələrdə deyil, psixoloji inkişaf və şəxsi kamillik axtarışında da istifadə olunur.
Ənəlhəqq anlayışı sadəcə bir cümlə və ya dini bəyanat deyil, insan varlığının ən dərin qatlarına toxunan mənəvi və fəlsəfi anlayışdır. Bu fikir insanın öz mənliyindən keçərək ilahi həqiqətə çatmasının rəmzidir. Mansur Həllacın “Ənəlhəqq” deyərək həyatını qurban verməsi tarix boyu bu fikrə olan münasibətləri daha da kəskinləşdirib.
Sufilər üçün bu anlayış mənəvi yüksəlişin son həddi, Tanrı ilə vəhdət, bəşəri zəifliklərin aradan qalxması və həqiqətə qovuşmaqdır. Ənənəvi dini çevrələr üçün isə ehtiyatlı yanaşılmalı, təhlükəli fikir kimi qəbul edilir.
Lakin bir həqiqət var: Ənəlhəqq insanın öz daxilində sonsuzluğa, həqiqətə və ilahi mahiyyətə aparan sual və axtarış yolunun simvoludur.
Ən Çox Verilən Suallar
Ənəlhəqq “Mən Haqqam” və ya “Mən həqiqətəm” mənasında, insanın ilahi həqiqətlə vəhdətə çatmasını ifadə edən sufi anlayışıdır.
Bu ifadəni məşhurlaşdıran XII əsr böyük sufi filosofu və alim Mansur Həllac olub.
O, “Ənəlhəqq” deyərək, ilahi həqiqətlə vəhdətə çatdığını bildirdiyi üçün o dövrün dini və siyasi hakimiyyətləri tərəfindən küfr ittihamı ilə edam edilib.
Ənənəvi din çevrələrində bəziləri bu fikri küfr və bidət sayır, lakin sufilər və fəlsəfə tərəfdarları bunu ilahi vəhdət və mənəvi kamillik kimi dəyərləndirirlər.
Ənəlhəqq vəhdəti-vücud anlayışının təzahürüdür. Vəhdəti-vücud varlığın birliyini, Ənəlhəqq isə həmin birliyin insanda təcəssümünü bildirir.
Oxşar anlayışlar digər mistik məktəblərdə, məsələn, buddizmdə nirvana, xristian mistikliyində ilahi birləşmə kimi mövcuddur.
Bəli, sufi təliminə görə insan ancaq nəfsindən keçərək, maddi varlığını aradan qaldıraraq Ənəlhəqq halına çata bilər.
Müasir dövrdə bu fikir şəxsi inkişaf, mənəvi təkamül və daxili azadlığa aparan yol kimi izah edilir.
Yanlış başa düşüldükdə təhlükəli ola bilər, amma sufilikdə bu, yüksək mənəvi mərhələ kimi qəbul olunur.
Bu anlayış insanın daxili mənəviyyatını inkişaf etdirir, eqo və nəfsin tərbiyəsini təşviq edir və həqiqət axtarışını stimullaşdırır.
