Enerji Bloku: Hərəkətverici Qüvvə, İstehsal

Müasir dünyada enerji anlayışı yalnız elektrik lampalarının yanması və ya istilik sistemlərinin işləməsi ilə məhdudlaşmır. Enerji, həm iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsidir, həm sənayenin əsas dayağı, həm də müasir cəmiyyətlərin texnoloji inkişafının təməlidir. Enerjinin istehsalı, ötürülməsi və istifadəsi zamanı onun bir çox texniki komponentləri mühüm rol oynayır. Bu komponentlərdən biri də “enerji bloku” adlanan texnoloji quruluşdur. Enerji bloku – elektrik stansiyalarında enerjinin istehsal olunması üçün əsas funksiyanı yerinə yetirən kompleks texniki sistemdir. O, enerjinin müxtəlif formalarının çevrilməsi, idarə olunması və istehlakçılara çatdırılması prosesində əsas rol oynayır.

Enerji blokları həm istilik, həm hidro, həm də nüvə elektrik stansiyalarının əsas struktur elementi kimi qəbul olunur. Onlar enerji istehsalının effektivliyi, sabitliyi və təhlükəsizliyi üçün vacibdir. Hər bir enerji blokunun öz texniki göstəriciləri, gücü və iş prinsipi var. Onların düzgün layihələndirilməsi və istismar olunması, enerji sistemlərinin uzunömürlü və qəzasız işləməsini təmin edir.

Enerji blokunun anlayışı və əsas komponentləri

Enerji bloku – elektrik enerjisi istehsal edən qurğuların birləşmiş texnoloji kompleksidir. Adətən bir enerji bloku bu elementlərdən ibarət olur:

• Kazan və ya istilik generatoru – suyun buxara çevrilməsini təmin edir (istilik stansiyalarında)
• Turbina – buxarın mexaniki enerjiyə çevrilməsini təmin edir
• Generator – mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevirən qurğudur
• Kondensator – buxarı yenidən suya çevirir və dövrü qapalı sistemdə saxlayır
• Soyutma sistemi – texnoloji proses zamanı yaranan artıq istiliyi xaric edir
• Avtomatlaşdırma və nəzarət sistemləri – təhlükəsizlik, güc tənzimlənməsi və avadanlıqların işinə nəzarət edir

Bu komponentlər arasında sinxron iş və texniki balans enerji blokunun effektivliyini müəyyən edir. Yalnız optimal şəkildə tənzimlənən enerji bloku yüksək məhsuldarlıq və təhlükəsiz istehsal təmin edə bilər.

Enerji bloklarının növləri

Enerji blokları istifadə edilən enerji mənbəyinə və texnoloji xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif növlərə ayrılır:

1. İstilik enerji blokları – əsasən təbii qaz, mazut və ya kömürlə işləyən bloklardır. Bu bloklarda qazanın istehsal etdiyi buxar turbinə ötürülür.
2. Hidroenerji blokları – su axınının gücündən istifadə edən və bu gücü turbin vasitəsilə generatorda elektrikə çevirən bloklardır.
3. Nüvə enerji blokları – uran və plutonium kimi radioaktiv maddələrin parçalanması nəticəsində yaranan istilik enerjisindən istifadə edirlər.
4. Kombinə edilmiş enerji blokları – həm qaz turbinindən, həm də buxar turbinindən istifadə edilərək yüksək enerji səmərəliliyi təmin olunur.
5. Bərpa olunan enerji blokları – günəş, külək və biokütlə enerjisini elektrikə çevirən daha çevik texnoloji bloklardır.

Bu blokların hər biri özünəməxsus üstünlüklərə və çatışmazlıqlara malikdir. Məsələn, istilik blokları davamlılıq baxımından effektiv olsa da, ekoloji cəhətdən yükə malikdir. Əvəzində bərpa olunan enerji blokları ətraf mühitə zərər vermədən enerji istehsal edir, lakin sabitlik baxımından dəyişkəndirlər.

Enerji bloklarının işləmə prinsipi

Ənənəvi istilik elektrik stansiyalarındakı enerji bloku aşağıdakı mərhələlərlə işləyir:

1. Yanacaq – qaz, mazut və ya kömür yandırılır
2. İstehsal olunan istilik buxar yaradır
3. Buxar turbinə daxil olur və fırlanma enerjisi yaradır
4. Turbin generatoru döndərərək elektrik enerjisi istehsal edir
5. Buxar soyudulur və kondensatora yönləndirilir
6. Su yenidən dövriyyəyə daxil olur və proses davam edir

Bu dövri proses dayanmadan işləyən bir sistemə çevrilir. Blokun gücü və texniki göstəriciləri onun saatda nə qədər megavat (MW) enerji istehsal edə biləcəyini müəyyən edir.

Enerji bloklarının sənayedə rolu

Sənaye müəssisələri elektrik enerjisinə və istiliyə eyni anda tələbat duyur. Bu baxımdan kombinə edilmiş enerji blokları (Combined Heat and Power – CHP) çox geniş tətbiq olunur. Belə sistemlərdə həm elektrik, həm də istilik eyni vaxtda istehsal olunduğuna görə enerji səmərəliliyi 80-90 faizədək yüksələ bilir. Bu da sənaye üçün həm maliyyə, həm də ekoloji baxımdan faydalıdır.

Xüsusilə metallurgiya, neft-kimya, sement, gübrə və tekstil sənayesi bu cür bloklardan istifadə edərək istehsal proseslərini optimallaşdırır. Eyni zamanda böyük xəstəxanalar, ticarət mərkəzləri və hava limanları da öz daxili enerji tələbatlarını qarşılamaq üçün kiçik enerji bloklarından yararlanırlar.

Azərbaycanda enerji blokları və mövcud vəziyyət

Azərbaycan energetika sistemi əsasən istilik elektrik stansiyalarından ibarətdir. “Azərenerji” ASC-nin balansında yerləşən “Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyası” (Mingəçevir İES) 8 enerji blokundan ibarət olmaqla ölkənin ən böyük enerji istehsalçısı sayılır. Hər bir blokun gücü 300 MVt-a yaxındır və ümumilikdə stansiyanın istehsal gücü 2400 MVt-dır.

Bundan əlavə, “Şimal” elektrik stansiyasında müasir kombinə edilmiş enerji blokları fəaliyyət göstərir. Buradakı texnoloji yeniliklər sayəsində həm ekoloji normativlərə riayət olunur, həm də enerji itkiləri minimuma endirilir.

Hidroelektrik stansiyalarda da enerji blokları müxtəlif güclərdə fəaliyyət göstərir. Misal üçün, “Yenikənd” və “Varvara” hidroelektrik stansiyalarında xüsusi bloklar vasitəsilə suyun potensial enerjisi elektrik enerjisinə çevrilir.

Enerji bloklarında innovasiya və texnologiya

Son illərdə dünyada “ağıllı enerji blokları” konsepsiyası yayılmağa başlayıb. Bu bloklarda rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt əsaslı idarəetmə sistemləri və avtomatlaşdırılmış diaqnostika vasitələri tətbiq edilir. Bu, həm enerji səmərəliliyini artırır, həm qəza risklərini azaldır, həm də texniki xidmət xərclərini minimuma endirir.

Bundan başqa, karbon emissiyalarını azaldan texnologiyalarla təchiz olunmuş enerji blokları da inkişaf etdirilir. Məsələn, karbonun tutulması və saxlanılması (CCS) sistemləri ilə təchiz olunmuş enerji blokları atmosferə buraxılan tullantıları xeyli azaldır.

Enerji bloklarının ekoloji aspektləri

Ənənəvi enerji blokları, xüsusilə kömür və mazutla işləyənlər ətraf mühit üçün risklidir. Onlar havaya karbon qazı, azot oksidləri və toz hissəcikləri buraxaraq iqlim dəyişikliyini sürətləndirirlər. Bu səbəbdən son illərdə karbon ayak izini azaldan, enerji səmərəliliyini artıran və alternativ enerji mənbələrindən istifadə edən bloklara keçid təşviq olunur.

Azərbaycan da bu istiqamətdə beynəlxalq öhdəliklərini nəzərə alaraq “yaşıl enerji” texnologiyalarına keçid planı hazırlayıb. Bu planda enerji bloklarının texnoloji modernləşdirilməsi, karbon emissiyasının azaldılması və bərpa olunan enerji mənbələrinin bloklara inteqrasiyası yer alır.

Enerji bloklarının istismarı və təhlükəsizlik

Enerji bloklarının fasiləsiz və təhlükəsiz işləməsi üçün onların texniki istismarına ciddi nəzarət olunmalıdır. Blokların əsas komponentləri – turbin, generator, qazma sistemi və s. mütəmadi olaraq yoxlanılır, yağlanır və lazımi təmir işləri aparılır.

Beynəlxalq standartlara görə, enerji blokları ildə bir dəfə əsaslı yoxlamadan keçirilməli, kritik hissələri isə təmir olunmalıdır. Əks halda texniki nasazlıq enerji təchizatında qəzaya səbəb ola bilər. Bu səbəbdən enerji bloklarının istismarı üçün yüksək ixtisaslı mühəndis heyətinə ehtiyac var.

Enerji blokları istənilən elektrik stansiyasının “ürəyi” hesab olunur. Onlar enerjinin yaranması, çevrilməsi və ötürülməsi prosesinin əsas halqasıdır. Müasir dövrdə enerji bloklarının texnoloji səviyyəsi yalnız elektrik istehsalının miqyasını deyil, həm də onun keyfiyyətini, sabitliyini və ekoloji təsirini müəyyən edir. Enerji bloklarının düzgün dizaynı, təmiri və idarə olunması bütövlükdə bir ölkənin enerji təhlükəsizliyinə birbaşa təsir göstərir. Azərbaycanın energetika sahəsində atdığı addımlar göstərir ki, bu sahədə texnoloji yenilənmələrə və enerji bloklarının müasirləşdirilməsinə xüsusi önəm verilir.

Ən Çox Verilən Suallar