Epiviz vəzi insan bədənində yerləşən, olduqca kiçik, lakin funksional baxımdan son dərəcə dəyərli bir endokrin bezdir. Bu vəzin tibb elmindəki digər adı pineal vəzidir. Beyinin dəqiq ortasında, talamuslar arasında yer alır və çox zaman beyində “sirrli” bir orqan kimi təsvir olunur. Tarix boyu bu vəz mistik fikirlər, metafizik inanc sistemləri, elmi araşdırmalarla əhatə olunmuş və bir çox mənbədə insan ruhunun mərkəzi kimi qiymətləndirilmişdir. Epiviz vəzi istər elmi baxımdan, istərsə də dini-metafizik çərçivədə olduqca mühümdir.Bu vəzin funksiyaları, quruluşu, tibb elmindəki rolu, melatonin hormonu istehsalı, insan psixologiyası və bədən sağlamılığı üzərindəki təsirləri zamanla daha da maraq doğuran sahələrə çevrilib.
Epiviz vəzinin anatomik quruluşu
Epiviz vəzi, beyin bazasının arxa hissəsində, dəqiq olaraq epitalamus sahəsində yer alır. Bu bez formaca konusa bənzəyir və uzunluğu təxminən 5-9 millimetr, eni isə 3-6 millimetr arasında dəyişir. Çəkisi 100-180 milliqram aralığında olur. Bu kiçikliyinə baxmayaraq, funksiyası baxımından olduqca aktivdir.
Histoloji baxımdan epiviz vəzi iki tərəfli quruluşa malikdir: pinealosit adlanan hormon ifraz edən üceyrələr və glial üceyrələr. Pinealositlər melatonin hormonunun sintez olunmasında ixtisaslaşmış üceyrələrdir. Bu üceyrələr sinir ucları ilə birbaşa bəyin hipotalamus hissəsi ilə əlaqə qura bilir.
Melatonin hormonunun istehsalı
Epiviz vəzinin əsas funksiyalarından biri melatonin hormonunun sintezidir. Bu hormon sirkadiyal ritmləri, yəni insan bədəninin 24 saatlıq bioloji saat funksiyasını tənzimləyir. Melatonin gecə saatlarında daha çox istehsal olunur, gündüz isə ifrazat səviyyəsi minimum olur. Bu hormon yuxu-oyaq rejimini, bədənin istirahət rejimini idarə edir.
Melatoninin çoxalması insan bədənində yuxululuq hissi yaradır, azaldığı zaman isə daha aktivlik əlavə olunur. Bu prosesin pozulması insanların yuxu rejimində ciddi problemlərə səbəb ola bilir. Elə buna görə də epiviz vəzinin funksional pozuntuları yuxusuzluq, depressiya və xroniki yorğunluq kimi hallarla əlaqəlidir.
Sirkadiyal ritmlər və epiviz vəzi
Epiviz vəzi bədənin sirkadiyal ritmlərinin mərkəzidir. Göz torlu qabuğu (retina) ışıq impulslarını hipotalamusa, oradan isə epiviz vəzinə çatdırır. Bu ışıq impulsları sayəsində epiviz vəzi melatonin istehsalını artırır və ya azaldır.
Sirkadiyal ritmlərin pozulması jetlag sindromu, uzunmüdətli gecən is rejimləri, şəxsin yuxusuz qalması kimi hallarda baş verir. Bu zaman epiviz vəzi qaranlıqla İşığ arasındakı uyğunluğu itirir və bədən saatı pozulur.
Epiviz vəzi və psixoloji sağlamlıq
Epiviz vəzinin psixoloji sağlamlıq üzərində ciddi təsirləri vardır. Melatonin hormonu serotonin hormonunun tərəfəndən sintez olunur. Serotonin bədəndə “xoşbəxtlik hormonu” kimi tanınır və əhvali-ruhiyyə, duyğular və davranış üzərində çox mühümdir. Melatonin serotonin balansını da dolayı yolla tənzimləyir.
Araşdırmalar göstərir ki, epiviz vəzinin funksiya pozuntuları depressiya, bipolar pozuntu, narahatlıq pozuntusu kimi psixoloji hallarla əlaqəlidir. Buna görə də bir çox psixiatrik terapiyalarda melatonin preparatlarından istifadə edilir.
Dini və mistik inanclarda epiviz vəzi
Tarix boyu bir çox sənədlər və şəxsi inanclar epiviz vəzini “ruhun oturduğu yer” kimi təsvir etmişdir. Fransız filosof René Descartes bu vəzi ruhun bədənlə qovşaldığı məkan kimi qiymətləndirmişdir. Hind filosofiyasında epiviz vəzi “Üçüncü göz” adlandırılır və intuisiya, daxili idrak, ruhi ağıllıqla əlaqəli sayılır.
Böyük sufi əsərlərində də epiviz vəzinin ışıq, nuru qəbul etmə mərkəzi olduğu qeyd olunur. Hətta bəzi düşünən insanlar meditasiyaları və zikr halını epiviz vəzinin aktivləşdirməsi üçün vasitə kimi qiymətləndirir.
Epiviz vəzi pozuntuları və simptomları
Epiviz vəzinin funksiyasında yaranan pozuntular çox zaman yuxu pozuntuları, yuxusuzluq, depressiya, konsentrasiya çatışmazlığı, tez yorulma, vaxtsız oyanma kimi simptomlarla özünü göstərir. Melatonin hormonunun az ifraz olunması bu hallara səbəb ola bilir.
Eyni zamanda epiviz vəzinin özündə yaranan kistalar, şişlik və ya şölələnmə riskləri də movcuddur. Çox zaman bu hallar MRT (maqnit rezonans tomoqrafiya) vasitəsi ilə aşkarlanır və kliniki simptomlar varsa mütalicə edilir.
Melatoninin tibbi istifadə sahələri
Melatonin bu gün tibb sahəsində fərqli formalarda istifadə olunur. Əlavə preparatlar şəklində, kapsul, damcı və ya tablet formasında satılır. Xüsusilə yuxu pozuntuları, jetlag sindromu, gecən rejimli işlər və depressiv hallarda həkim təyinatı ilə istifadə olunur.
Eyni zamanda melatoninin antioksidant xüsusiyyətləri də araşdırılır. Bəzi laborator araşdırmalar onun immun sistemini gücləndirici və xərçəng hüceyrələrinin qarşısını alıcı xüsusiyyətlərini önə çıxarır. Buna görə də bəzi eksperimental terapiyalarda istifadə səviyyəsi artmaqdadır.
Epiviz vəzinin qorunması və təsirlərinin azaldılması
Epiviz vəzinin normal işləməsini təmin etmək üçün nizamlı yuxu rejimi, qaranlıq şəraitdə yatmaq, ışıq mənbələrindən uzaq durmaq təklif olunur. Hər gecə eyni saatda yatmaq, təbii yuxu ritmini qorumaq epiviz vəzinin funksiyasına yardımcı olur.
Eyni zamanda elektromaqnit sahələrin təsiri, mobil telefon istifadəsi, şüalanma kimi faktorların epiviz vəzinə müsbət təsiri olmadığı üzərində tədqiqatlar vardır. Ona görə gecə saatlarında texnologiyadan uzaq durmaq, ekranlara az baxmaq da bu bezin sağlam qalması baxımından faydalı hesab olunur.
Epiviz vəzinin tədqiqat tarixindəki yeri
Epiviz vəzi tarix boyunca elm adamlarını maraqlandıran, zamanla daha geniş tədqiqatlara səbəb olan orqanlardan biri olmuşdur. Qədimi yunan filosoflarından tutmuş, müasir neyroloqlara qədər bir çox alim bu vəzin funksiyalarını araşdırıb.
Müasir tibbi texnologiyaların inkişafı epiviz vəzinin quruluşu, üceyrəvi tərkibi və hormon ifrazat sistemi haqda daha geniş informasiyaların əldə olunmasına imkan yaradıb. Bu tədqiqatlar hələ də davam edir və epiviz vəzinin sirrləri bir-bir açıqlanır.
Epiviz vəzi insan orqanizmində fiziki olduğu qədər ruhi və psixoloji baxımdan da mühüm funksiyalar yerinə yetirən bir orqandır. Onun melatonin ifrazı vasitəsilə yuxu-oyaq rejiminə nəzarət etməsi, psixoloji balansı tənzimləməsi və bədənin bioloji saatını idarə etməsi müasir elmin təsdiqlədiyi əsas xüsusiyyətlərdəndir. Həmçinin dini və fəlsəfi sistemlərdə epiviz vəzinin xüsusi bir yeri vardır. Bu vəzin funksional pozuntuları yuxusuzluqdan başlayaraq ciddi psixoloji narahatlıqlara qədər bir sıra problemlərə yol aça bilər. Buna görə də sağlam həyat tərzi, düzgün yuxu rejimi və texnoloji vasitələrdən mülayim istifadə epiviz vəzinin fəaliyyətini qorumağa yardımçı olur. Elm sahəsində davam edən tədqiqatlar isə bu kiçik vəzin bəlkə də hələ kəşf olunmamış digər mühüm funksiyalarını da ortaya çıxarmaqda davam edir.
Ən çox verilən suallar
Epiviz vəzi beynin ortasında, talamusların arasında yerləşir və epitalamusun bir hissəsidir.
Bu vəzi əsasən melatonin hormonu istehsal edir və insanın yuxu ritmini tənzimləyir.
Melatonin beyində epiviz vəzindən ifraz olunan və yuxunu tənzimləyən bir hormondur.
Yuxusuzluq, depressiya, əhvali-ruhiyyənin dəyişməsi və konsentrasiya problemi müşahidə oluna bilər.
Kista vəzin içində maye ilə dolu balaca kisəcikdir və çox zaman təsadüfi aşkar edilir.
Yuxu pozuntularını aradan qaldırmaq və jetlag sindromunu azaltmaq məqsədilə istifadə edilir.
Əsasən simptomatik müalicə tətbiq olunur. Hormonal balans və yuxu rejimi tənzimlənir.
Bəzi dini-fəlsəfi inanclarda epiviz vəzi ruhun oturduğu yer və ya intuisiya mərkəzi kimi təsvir olunur.
Qaranlıqda yatmaq, texnologiyadan uzaq durmaq və nizamlı həyat tərzi ilə aktivliyi qorumaq mümkündür.
Qaranlıqda yatmaq, texnologiyadan uzaq durmaq və nizamlı həyat tərzi ilə aktivliyi qorumaq mümkündür.
