Azərbaycan hüququnda və gündəlik həyatımızda tez-tez rast gəlinən “əqd” anlayışı çoxlarının ilk baxışdan düşündüyü qədər sadə deyil. Əqd, əsasən hüquqi və iqtisadi münasibətlərdə, əmlak və digər dəyərlərin alqı-satqısında, mübadiləsində, vəd və öhdəliklərin yaranmasında mühüm rol oynayan hüquqi faktlardandır. Həm hüquqşünaslar, həm sahibkarlar, həm də sadə vətəndaşlar üçün “əqd” anlayışının, onun növlərinin və xüsusiyyətlərinin aydın izahı gündəlik hüquqi münasibətlərdə vacib əhəmiyyət kəsb edir.
Əqd Sözünün Mənası və Hüquqi Anlayışı
“Əqd” sözü ərəbcə “bağlamaq”, “birləşdirmək”, “düyünləmək” mənasına gəlir və hüquqda isə iki və ya daha çox şəxsin qarşılıqlı razılaşması əsasında müəyyən hüquq və öhdəliklər yaratması, dəyişməsi və ya ləğv etməsi üçün bağlanan hüquqi aktdır. Əqd, hüquqi leksikonda “müqavilə” anlamına çox yaxın olsa da, bəzən ondan daha geniş və ya fərqli mənalarda istifadə edilə bilər.
Əqd nədir?
Əqd — hüquq subyektlərinin qarşılıqlı razılığı əsasında müəyyən hüquq və öhdəliklərin yaranmasına, dəyişməsinə və ya sona çatmasına səbəb olan, hüquqi nəticə doğuran hərəkətlər toplusudur. Əqdin bağlanması üçün tərəflərin iradə ifadəsi əsasdır. Əqd əsasən yazılı, şifahi və ya konkludent hərəkətlərlə (yəni, konkret davranışlarla) formalaşır.
Əqd və Müqavilə Fərqi
Əqd və müqavilə anlayışları bəzən sinonim kimi işlədilsə də, hüquqi baxımdan müəyyən fərqlər var:
- Əqd: Hüquqi əməl kimi həm birtərəfli (məsələn, vəsiyyət), həm də ikitərəfli və çoxtərəfli ola bilər. Əqd həm hüquq yarada, həm də ləğv edə bilər.
- Müqavilə: Əslində iki və ya daha çox tərəfin qarşılıqlı hüquq və öhdəlikləri öz üzərinə götürdüyü hüquqi razılaşmadır. Müqavilə əqdin bir növüdür, amma əqd daha geniş anlayışdır.
Başqa sözlə, hər müqavilə əqddir, amma hər əqd müqavilə deyil.
Əqdlərin Növləri və Anlayışı
Əqdlər hüquqda müxtəlif növlərə bölünür:
- Birtərəfli əqd: Hüquqi nəticənin yaranması üçün bir tərəfin iradə ifadəsi kifayətdir (məsələn, vəsiyyət, bəxşiş).
- İkitərəfli əqd: Hüquqi nəticənin yaranması üçün iki tərəfin razılığı lazımdır (məsələn, alqı-satqı müqaviləsi, icarə).
- Çoxtərəfli əqd: İki və daha çox tərəfin iştirakı ilə bağlanır (məsələn, təsis müqavilələri).
Əqdlər, həmçinin şifahi, yazılı və ya davranışla (konkludent) ifadə oluna bilər.
Yalan Əqd Nədir?
Yalan əqd — əslində hüquqi nəticə doğurmayan, sadəcə görünüş üçün bağlanan, yəni tərəflərin gerçək iradəsini əks etdirməyən əqdlərə deyilir. Belə əqdlər formal olaraq mövcud görünür, lakin tərəflərin gerçək niyyəti ilə uzlaşmır. Məsələn, tərəflər bir əmlakın satılması ilə bağlı sənəd tərtib edirlər, lakin əslində həmin əmlak satılmır və tərəflər yalnız müəyyən məqsəd üçün “satış”ı sənədləşdirirlər.
Yalan əqdin əsas xüsusiyyətləri:
- Əqd formal olaraq mövcuddur, amma hüquqi nəticə doğurmur.
- Tərəflər arasında gerçək münasibət fərqlidir.
- Yalan əqdlər əksər hallarda etibarsız sayılır və hüquqi qüvvəsi yoxdur.
Əqdin Yalan Olmasını Necə Müəyyən Etmək Olar?
Yalan əqdləri müəyyən etmək üçün aşağıdakı amillərə diqqət yetirilir:
- Tərəflərin real iradə ifadəsinin sənəddəki iradə ilə uyğunluğu yoxlanılır.
- Sənəd üzərində qeyd olunan əməliyyatın reallığı (faktiki ödəniş, əmlakın faktiki verilməsi) araşdırılır.
- Məhkəmə və ya hüquq-mühafizə orqanları şahid ifadələrini, müqavilənin bağlandığı şəraiti, məqsədi və digər sübutları nəzərdən keçirirlər.
- Əqdin tərəflərə faktiki hüquq və ya öhdəlik yaradıb-yaratmadığı təhlil olunur.
Əgər yalan əqd faktı təsdiqlənərsə, belə əqd hüquqi qüvvədən düşür və ləğv edilir.
Əqd Üzrə Silinmə
Əqd üzrə silinmə — bağlanmış əqdin ləğv olunması və ya qüvvədən düşməsi prosesidir. Bu, tərəflərin razılığı, hüquqi əsasların pozulması və ya məhkəmə qərarı ilə baş verə bilər.
Əqdin silinməsi aşağıdakı hallarda mümkündür:
- Tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə (ikitərəfli ləğv).
- Bir tərəfin təşəbbüsü ilə, əgər qanun və ya müqavilədə bu imkan nəzərdə tutulubsa.
- Məhkəmə qərarı ilə, əgər əqd etibarsız sayılırsa (məsələn, yalan əqd və ya aldadılma nəticəsində bağlanmış əqd).
Əqd üzrə silinmə hüquqi nəticə doğurur, yəni əqd bağlandığı andan etibarən yaranan hüquq və öhdəliklər qüvvədən düşür.
Əqdlərin Etibarsızlığı: Anlayışı və Əhəmiyyəti
Etibarsız əqd — bağlanma anından etibarən hüquqi qüvvəsi olmayan, hüquqi nəticə doğurmayan əqddir. Əqdin etibarsızlığı hüququn əsas institutlarından biridir və mülki dövriyyənin sabitliyini təmin etmək üçün vacibdir.
Əqdlərin etibarsızlığı iki əsas kateqoriyaya bölünür:
- Mütləq etibarsızlıq — əqd bağlanarkən qanunun vacib tələbləri pozulubsa (məsələn, məcburiyyət altında bağlanan, saxta sənədlərlə bağlanan, qanunsuz məqsədlər üçün bağlanan əqd).
- Nisbi etibarsızlıq — əqd bağlanarkən tərəflərin birinin hüquqlarının pozulması nəticəsində yaranır və zərərçəkmiş tərəfin tələbi ilə ləğv edilir (məsələn, aldanma, hədələmə və ya aldatma ilə bağlanan əqd).
Etibarsızlıq əsasən məhkəmə tərəfindən təsdiqlənir və bu qərardan sonra əqdin hüquqi nəticələri ləğv edilir.
Əqdlərin Hüquqi Fakt kimi Əhəmiyyəti
Əqdlər hüquqi faktlar kimi hüquqi münasibətlərin yaranması, dəyişməsi və sona çatması üçün əsas rol oynayır. Hüquqi faktlar hüquq norması ilə nəzərdə tutulmuş hərəkət və ya hadisələrdir ki, hüquqi nəticələrə səbəb olur. Əqd bu baxımdan hüquqi faktlar sırasında ən vaciblərindən biridir. Məsələn, alqı-satqı əqdi nəticəsində mülkiyyət hüququ keçir, icarə əqdi nəticəsində istifadəyə hüquq yaranır və s.
Əqdlərin Etibarsızlığının Hüquqi və İctimai Əhəmiyyəti
Etibarsız əqdlərin müəyyən olunması hüquqi sistemin etibarlılığını və şəffaflığını təmin edir. Bu, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına, hüquqi münasibətlərin sağlam və şəffaf şəkildə tənzimlənməsinə xidmət edir. Əgər hüquqda etibarsız əqdlər ləğv edilməsə, bir çox hüquqi problem və sui-istifadə halları yarana bilər. Buna görə, hüquq sistemi etibarsız əqdlərin aşkara çıxarılmasına və onların hüquqi nəticələrinin aradan qaldırılmasına xüsusi önəm verir.
Əqdlərin Bağlanması və Onun Şərtləri
Əqdlərin bağlanması üçün aşağıdakı əsas şərtlər vacibdir:
- Tərəflərin hüquq qabiliyyəti (tam hüquqi şəxs olmalıdır).
- İradə azadlığı və könüllülük prinsipi.
- Mövcud qanunvericiliyə uyğunluq.
- Sübuta yetirilə bilən formada ifadə olunması (mümkün qədər yazılı şəkildə).
Əgər bu şərtlərdən biri pozularsa, əqd etibarsız ola bilər.
Əqdlərin Nümunələri və Gündəlik Həyatda Tətbiqi
Əqdlərə ən çox rast gəlinən nümunələr:
- Alqı-satqı əqdi (əmlakın alınıb-satılması)
- Hədiyyə əqdi (əmlakın əvəzsiz verilməsi)
- İcarə əqdi (əmlakın istifadəyə verilməsi)
- Kredit əqdi
- Vəsiyyət əqdi
Bu əqdlər gündəlik həyatda müxtəlif sosial-iqtisadi münasibətlərin hüquqi əsasını təşkil edir.
Əqdlərlə Bağlı Tez-tez Verilən Suallar
- Əqd olmadan müqavilə bağlana bilərmi?
Yox, hüquqi nəticə doğurması üçün razılıq əsasdır və bu, əqd hesab olunur. - Əqd yalnız yazılı formada olmalıdır?
Xeyr, bəzi əqdlər şifahi və ya davranışla (konkludent) bağlana bilər. Lakin hüquqi mübahisələrdə yazılı forma üstünlük təşkil edir. - Əqdin etibarsız olması nə deməkdir?
Bu, əqd bağlandığı andan etibarən hüquqi qüvvəyə malik deyil və hüquqi nəticə doğurmur. - Əqdin ləğvi necə baş verir?
Ya tərəflərin razılığı, ya da məhkəmə qərarı ilə ləğv edilir. - Əqdlərin ən çox hansı hallarda etibarsız sayılması rast gəlinir?
Aldadılma, hədələmə, iradə azadlığının pozulması, qanun pozuntusu və yalan əqd hallarında.
Əqd hüququn əsas institutlarından biri kimi gündəlik hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Onun düzgün və şəffaf formada bağlanması, tərəflərin hüquq və maraqlarının qorunmasına, iqtisadi dövriyyənin sabitliyinə, cəmiyyətin hüquqi mədəniyyətinin yüksəlməsinə xidmət edir. Yalan əqd və ya etibarsız əqd kimi hallar isə hüquqi münasibətlərin pozulmasına və zərərin yaranmasına səbəb ola bilər. Odur ki, əqd bağlayarkən qanunvericiliyin tələblərinə və etik normalara riayət etmək, tərəflərin iradəsinin və niyyətinin real olmasına əmin olmaq vacibdir.
