Azərbaycan dilinin zəngin və dərin söz xəzinəsində yer alan “əqidə” sözü həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də elmi-fəlsəfi ədəbiyyatda tez-tez işlənir. Hər bir insanın dünyagörüşü, həyat prinsipləri və baxışları məhz bu sözlə ifadə olunur. Bəs “əqidə” nədir? Bu sözün tarixi, mənşəyi, leksik və semantik xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? Məqalədə “əqidə” sözünün mənası, etimologiyası, tarixi inkişafı, rəsmi lüğətlərdə izahı, bu sözlə bağlı ifadələr və onların mənaları geniş və insan dilinə yaxın formada izah olunacaq.
Əqidə sözünün lüğəvi mənası
“Əqidə” sözü Azərbaycan dilində əsasən “inam”, “inanc”, “mövqe”, “düşüncə tərzi” və “prinsip” anlamlarını ifadə edir. Bu söz daha çox insanın bir ideologiyaya, dini baxışa və ya hər hansı prinsiplərə sadiqliyini, bu prinsiplərə inandığını bildirir. Əqidəsi olan insan dedikdə, müəyyən mövqeyi, dəyişməyən inancı və sarsılmaz prinsipləri olan şəxs nəzərdə tutulur.
Azərbaycan dilinin Orfoqrafik lüğətində və digər əsas izahlı lüğətlərində “əqidə” belə izah olunur:
Əqidə – Dini, fəlsəfi, ictimai, əxlaqi və s. məsələlərdə möhkəm və davamlı inam, inanc, etiqad; həyat mövqeyi, baxışlar sistemi, prinsiplər toplusu.
Əqidə sözünün etimologiyası və mənşəyi
“Əqidə” sözünün kökü ərəb dilindən gəlir. Ərəb dilində “عقيدة” (“ʿaqīdah”) şəklində işlənir və “inanmaq”, “sarsılmaz inanc”, “bağlanmaq” mənalarını verir. Ərəb dilində “عقد” (“ʿaqada”) feil kökü “bağlamaq”, “düyünləmək”, “möhkəmlətmək” mənalarını ifadə edir. Bu baxımdan, “əqidə” ilkin olaraq insanın şüurunda, qəlbində, fikrində “düyünlədiyi”, yəni sarsılmaz, dəyişməz olan inanc və düşüncə anlamını daşıyır. Tarixən “əqidə” sözü İslam dinində ən mühüm terminlərdən biri kimi qəbul edilib və inancın əsaslarını, fundamental dini prinsipləri ifadə etmək üçün istifadə olunub.
Dilin inkişafı ilə “əqidə” sözü yalnız dini inanc deyil, ümumilikdə insanın bütün dünyagörüşünü və prinsiplərini, ideyalarını əhatə edən anlayışa çevrilmişdir.
Əqidə sözünün tarixi inkişafı və istifadəsi
“Əqidə” sözü əsasən orta əsr Şərq fəlsəfəsində və dinşünaslıqda xüsusi yer tutur. Xüsusilə İslam teologiyasında (kəlam elmi) “əqidə” dini inancın fundamental əsasları kimi qəbul edilir. İslam dünyasında “əqidə” termini insanın iman prinsipləri, Allaha, mələklərə, müqəddəs kitablara, axirət gününə, peyğəmbərlərə və qədərə inanc kimi fundamental dini prinsiplərin məcmusu kimi qəbul edilir.
Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən klassik və maarifçi dövrün yazarlarının əsərlərində “əqidə” həm dini, həm də ictimai-fəlsəfi məna daşıyır. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Əli bəy Hüseynzadə kimi ziyalıların əsərlərində “əqidə” xalqın tərəqqisi, milli ruhun formalaşması, şəxsiyyətin yetişməsi kontekstində istifadə olunub.
Müasir Azərbaycan dilində isə “əqidə” həm dini, həm də qeyri-dini məzmun daşıyır. İnsanın siyasi, sosial, əxlaqi, fəlsəfi və digər sahələrdə dəyişməz, sarsılmaz prinsiplərinə “əqidə” deyilir. “Əqidəsindən dönməyən”, “əqidəli insan”, “əqidəsini satmayan” kimi ifadələr məhz insanın möhkəm inanc və prinsipial mövqeyini göstərir.
Əqidə sözünün Azərbaycan dilində orfoqrafik və leksik izahı
Azərbaycan dilinin orfoqrafik lüğətində “əqidə” sözü aşağıdakı kimi qeyd olunub:
Əqidə [isim]:
- Hər hansı ideya, inanc, dini baxış, prinsiplər sistemi və ya həyat mövqeyi;
- İnsanın şüurunda, qəlbində dərin kök salmış, dəyişməz və möhkəm inam;
- Dini inanc və etiqadlar toplusu.
Sözün düzgün yazılışı yalnız “əqidə” şəklindədir, yəni, “əgiydə”, “əqiydə”, “əqdə” kimi formalar düzgün deyil və yalnız orfoqrafik səhvdir.
Əqidə sözü ilə bağlı ifadələr və onların mənası
“Əqidə” sözü bir çox sabit ifadələrdə və frazeoloji birləşmələrdə işlədilir. Onların əsas məna və nümunələri aşağıda təqdim olunur:
- Əqidəsinə sadiq olmaq – öz inanc və prinsiplərindən dönməmək, möhkəm dayanmaq.
- Əqidə dəyişmək – insanın əsas prinsiplərindən, inandığı dəyərlərdən imtina edib, yeni düşüncə tərzini qəbul etməsi.
- Əqidəsiz insan – prinsipial mövqeyi olmayan, hər hansı inancı olmayan, rüzgar kimi hər yola meyilli adam.
- Əqidə sahibi – sarsılmaz inancı, möhkəm prinsipləri olan şəxs.
- Əqidəsini qorumaq – hər bir çətinliyə baxmayaraq, öz mövqeyindən dönməmək, inancını qorumaq.
- Əqidə uğrunda mübarizə – insanın inandığı dəyərlər, ideyalar uğrunda mübarizə aparması.
Bu ifadələr həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də publisistik və bədii ədəbiyyatda işlədilir və əsasən insanın mənəvi dayanıqlığını, prinsipiallığını və mübarizliyini göstərir.
Əqidə anlayışının fəlsəfi və sosial aspektləri
Əqidə anlayışı təkcə dini və ya ideoloji mənada deyil, həm də sosial və fəlsəfi anlam daşıyır. Hər bir cəmiyyətin, xalqın və ya fərdin əqidəsi onun həyat tərzinə, seçimlərinə və münasibətlərinə birbaşa təsir göstərir. Fəlsəfi baxımdan əqidə insanın gerçəkliyi dərk etmə forması, həyat və varlıq barədə düşüncə sistemi kimi izah olunur.
Sosiologiyada isə “əqidə” ictimai şüurun formalaşmasında, sosial institutların və dəyərlərin təşəkkülündə mühüm rol oynayır. Əqidə – yalnız fərdi deyil, həm də kollektiv, yəni ictimai inanc və prinsiplər sistemidir. Xalqın milli ideologiyası, milli mənəvi dəyərləri əslində toplumun ümumi əqidəsinin ifadəsidir.
Əqidə və digər oxşar anlayışlarla fərqləri
“Əqidə” bəzən “etiqad”, “inanc”, “prinsip”, “mövqe”, “baxış” sözləri ilə sinonim kimi işlədilir. Lakin bu anlayışlar arasında incə məna fərqləri mövcuddur.
- Etiqad daha çox dini məzmun daşıyır və Allah, müqəddəs varlıqlara inam anlamını verir.
- İnanc – insanın istənilən sahədə, dini və ya qeyri-dini sahədə möhkəm inanması.
- Prinsip – insanın həyatında əsas tutduğu, dəyişməyən əsas qayda və dəyərlər.
- Mövqe – müəyyən məsələyə yanaşma tərzi, münasibət.
Əqidə isə bütün bunları özündə birləşdirən, insanın dünyagörüşünü və həyatın əsas məqamlarını ehtiva edən daha geniş və dərin anlayışdır.
Əqidə sözünün müxtəlif dillərdə qarşılığı
Azərbaycan dilində işlənən “əqidə” sözünün başqa dillərdə də qarşılıqları mövcuddur:
- Rus dilində: убеждение, вероисповедание (daha çox dini məna)
- Türk dilində: akide, inanç, görüş
- İngilis dilində: creed, belief, faith, conviction
- Ərəb dilində: عقيدة (ʿaqīdah)
Bu qarşılıqlardan da göründüyü kimi, “əqidə” müxtəlif dillərdə həm dini, həm də ümumi inanc, prinsip və dünyagörüşü mənasında işlədilir.
Əqidə sözünün tarixi və ədəbiyyatda işlənməsi
Əqidə sözü Azərbaycan ədəbiyyatında və publisistikasında daim aktual olmuşdur. Klassik şair və yazıçılarımızdan tutmuş müasir yazarlara qədər bir çox müəllif öz əsərlərində əqidə, inam, prinsipiallıq, mövqeyə sadiqlik kimi mövzuları qabartmışdır.
- Mirzə Fətəli Axundzadə: “Əqidəsi olan millət əsil xalqdır.”
- Əli bəy Hüseynzadə: “Bir millətin qüvvəsi onun əqidəsindən gəlir.”
- Cəlil Məmmədquluzadə: “Əqidə və inamı olmayan insan – ruhsuz bədəndir.”
Bu kimi fikirlər Azərbaycan xalqının formalaşmasında əqidənin, inanc və prinsiplərin nə qədər vacib rol oynadığını göstərir.
Müasir dövrdə əqidə anlayışı və aktuallığı
Bu gün də “əqidə” sözü cəmiyyətdə aktual və önəmli anlayış kimi qalır. Qlobal dünyada informasiya bolluğu, müxtəlif ideologiyaların, fərqli baxışların təsiri altında insan üçün dəyişməz, sarsılmaz prinsiplərə sahib olmaq həmişə əhəmiyyətlidir. Xüsusilə, gənc nəslin tərbiyəsində, milli ruhun gücləndirilməsində, cəmiyyətin birliyinin qorunmasında əqidənin rolu böyükdür.
Müasir publisistikada, siyasi və ictimai çıxışlarda, motivasiyaedici nitqlərdə “əqidə”, “əqidə sahibi olmaq”, “əqidəyə sadiqlik” tez-tez vurğulanır. Hər bir insanın öz əqidəsi, prinsipləri olmalı, onları qorumağı bacarmalıdır.
Əqidə ilə bağlı el arasında işlənən ifadələr və atalar sözləri
Azərbaycan xalqının söz yaradıcılığında da “əqidə” ilə bağlı çoxlu ifadə və atalar sözləri mövcuddur. Məsələn:
- Əqidəsi olmayanın məqsədi olmaz.
- Əqidə daşı, insanın içində olar.
- Əqidə dəyişər, insan dəyişməz.
- Əqidəyə sadiq qalmaq kişilikdir.
- Əqidəsi uğrunda ölən, ölməz.
Bu ifadələr xalqın mənəvi dünyasının, əxlaqi dəyərlərinin nə qədər dərin və möhkəm olduğunun göstəricisidir.
“Əqidə” sözü Azərbaycan dilində və cəmiyyətində ən fundamental anlayışlardan biridir. Onun kökləri qədim Şərq fəlsəfəsi və ərəb mədəniyyətinə gedib çıxsa da, bu söz bu gün də həm fərdi, həm də ictimai həyatımızda aktual və dəyərli məna kəsb edir. Əqidə – insanın həyat mövqeyi, sarsılmaz inancı, dəyişməz prinsipləri, mənəvi dayanağıdır. Hər bir fərd və cəmiyyət üçün əqidə – tərəqqi, bütövlük, güc və inkişafın əsas şərtlərindən biridir.
