Əqli Gerilik: Növləri, Dərəcələri

Əqli gerilik insan inkişafında müşahidə olunan, intellektual və adaptiv funksiyalarda aydın dərəcədə məhdudluq ilə xarakterizə olunan vəziyyətdir. Bu, insanın gündəlik həyat fəaliyyətində, sosial münasibətlərində, təhsil prosesində və peşə fəaliyyətində müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Əqli gerilik anlayışı təkcə bir diaqnoz kimi deyil, həm də fərdin həyat keyfiyyətinə, cəmiyyətə inteqrasiyasına və gələcək perspektivlərinə birbaşa təsir edən sosial və tibbi fenomendir. Bu məqalədə əqli geriliyin tərifi, növləri, yaranma səbəbləri, diaqnostikası, erkən aşkarlanması, xüsusi təhsil və reabilitasiya imkanları, ailə və cəmiyyət dəstəyi və Azərbaycan reallığında bu sahədə görülən işlər geniş şəkildə təhlil olunur.

Əqli gerilik nədir?

Əqli gerilik (intellektual inkişaf geriliyi, zehni gerilik və ya ID – intellectual disability) fərdin ümumi intellekt səviyyəsinin yaşına uyğun ortalama göstəricilərdən nəzərəçarpacaq dərəcədə geri qalması ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq təriflərə görə, əqli gerilik həm intellektual funksiyalarda (öyrənmək, düşünmək, problem həll etmək, mühakimə yürütmək və s.), həm də adaptiv bacarıqlarda (gündəlik həyat, ünsiyyət, sosiallaşma, özünə qulluq və s.) məhdudluqla özünü göstərir. Əqli gerilik adətən 18 yaşadək, inkişaf dövründə aşkar edilir və ömür boyu davam edən bir vəziyyətdir.

Əqli geriliyin növləri və dərəcələri

Əqli gerilik fərqli dərəcələrə malikdir və adətən klinik təsnifatlarda yüngül, orta, ağır və dərin dərəcələrə bölünür:

• Yüngül dərəcə (mild): Ən çox rast gəlinən formadır. Bu uşaqlar və böyüklər sadə gündəlik fəaliyyətləri öyrənə, məhdud dəstək və xüsusi təhsil ilə cəmiyyətə uyğunlaşa bilirlər.
• Orta dərəcə (moderate): Bu insanlar əsas həyat bacarıqlarını müəyyən dərəcədə mənimsəyirlər, lakin daim dəstəyə ehtiyac duyurlar. Əsas ünsiyyət, özünə qulluq, oxuma və yazma bacarıqları məhduddur.
• Ağır və dərin dərəcə (severe, profound): Əqli inkişafı kəskin məhdudlaşmış, əksər hallarda daimi qayğı və nəzarət tələb olunur. Bu kateqoriyada olan şəxslər özünü ifadə, hərəkət və sosiallaşma sahəsində çətinliklər yaşayır.

Əqli geriliyin əsas səbəbləri

Əqli geriliyin yaranmasına müxtəlif amillər təsir edir və onlar bioloji, genetik, ətraf mühit və sosial səbəblərə bölünür:

• Genetik və irsi amillər: Daun sindromu, Frajil X sindromu, Rett sindromu, fenilketonuri kimi irsi və xromosom pozuntuları.
• Hamiləlik və doğuş dövründə problemlər: Ananın infeksion xəstəlikləri, qidalanma çatışmazlığı, hamiləlik zamanı spirt və narkotik istifadəsi, doğuş zamanı beyin zədələnməsi, hipoksiya (oksigen çatışmazlığı) və s.
• Uşaq yaşlarında baş verən hadisələr: Ağır travmalar, beyin iltihabı (ensefalit), menenjit, uzun müddət davam edən qidalanma problemləri və digər xroniki xəstəliklər.
• Ətraf mühit və sosial amillər: Psixo-sosial laqeydlik, uşaq istismarı, sevgidən və diqqətdən məhrum qalma.

Əksər hallarda səbəblər qarışıq olur və tam dəqiq mənbəyi müəyyən etmək çətinləşir.

Diaqnostika və erkən aşkarlanma

Əqli geriliyin erkən diaqnostikası və vaxtında aşkarlanması uşağın gələcək inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Diaqnostika prosesi psixoloq, pedaqoq, nevroloq, pediatr və digər mütəxəssislərin iştirakı ilə aparılır. Əsas mərhələlərə aşağıdakılar daxildir:

• İntellektual testlər: IQ testləri (Wechsler, Stanford-Binet və s.), inkişaf testləri və müxtəlif adaptiv bacarıq ölçüləri.
• Sosial və adaptiv bacarıq qiymətləndirilməsi: Fərdin öz yaş qrupuna uyğun gündəlik həyat bacarıqlarının səviyyəsi yoxlanılır.
• Tibbi müayinə və anamnez: Genetik, nevroloji və metabolik səbəblərin araşdırılması, ailə və inkişaf tarixi.

Erkən diaqnoz mümkün olduqda, xüsusi təhsil proqramları və reabilitasiya tədbirləri daha uğurlu olur.

Əqli geriliyin simptomları və erkən göstəriciləri

Əqli geriliyin əlamətləri və simptomları uşağın yaşına və dərəcəsinə görə fərqli ola bilər. Əsas göstəricilər bunlardır:

• Dil və nitq inkişafında ləngimə
• Öyrənmə və yeni bacarıqları mənimsəmədə çətinlik
• Özünə qulluq və gündəlik həyat bacarıqlarında məhdudluq
• Sosial münasibətlərdə problemlər, ünsiyyətdə gerilik
• Məntiqi və analitik düşünmədə çatışmazlıq
• Məktəb və oyun fəaliyyətlərində yaşıdlarından geri qalmaq

Valideynlər və müəllimlər bu əlamətləri erkən yaşda müşahidə edərək, vaxtında mütəxəssisə müraciət etməlidirlər.

Xüsusi təhsil və reabilitasiya

Əqli geriliyi olan uşaqlar üçün ən effektiv yanaşma fərdi yanaşma və xüsusi təhsildir. Xüsusi təhsil proqramları, xüsusi müəllim və dəstəkçi heyət, fərdi və qrup məşğələləri, loqoped, psixoloq, terapevt və sosial işçilərin iştirakı uşağın inkişafına müsbət təsir göstərir. Müasir reabilitasiya mərkəzlərində aşağıdakı istiqamətlərdə iş aparılır:

• Nitq inkişafı və ünsiyyət bacarıqlarının formalaşdırılması
• Özünə qulluq və gündəlik həyat bacarıqlarının öyrədilməsi
• Sosiallaşma və adaptasiya proqramları
• Fiziki və motor bacarıqlarının inkişafı üçün terapiya

Ailə dəstəyi və ailə üzvlərinin maarifləndirilməsi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Ailə və cəmiyyətin rolu

Əqli geriliyi olan fərdlərin sosiallaşmasında və həyat keyfiyyətinin artırılmasında ailənin və cəmiyyətin rolu danılmazdır. Ailə üzvlərinin bu vəziyyəti qəbul etməsi, fərdi imkan və potensiallarını dəstəkləməsi, onların ictimai həyata aktiv cəlb olunması üçün imkanlar yaradılması vacibdir. Məktəblərdə, icmalarda, mədəni və idman tədbirlərində bu uşaqların iştirakı onların özünə inamını artırır, cəmiyyətin tolerantlığını və humanist dəyərlərini gücləndirir.

Cəmiyyət səviyyəsində maarifləndirmə, inklüziv təhsil proqramlarının tətbiqi, sosial xidmətlər, iş imkanlarının yaradılması, əlilliyi olan şəxslərə qarşı diskriminasiyanın aradan qaldırılması əsas prioritetlərdəndir.

Əqli geriliyi olan şəxslərin hüquqları və sosial müdafiə

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində əqli geriliyi olan şəxslərin hüquqları qorunur. Bu kateqoriyadan olan şəxslər üçün dövlətin təklif etdiyi xüsusi təhsil, sosial müavinətlər, tibbi xidmətlər, reabilitasiya və sosial inteqrasiya proqramları mövcuddur. Beynəlxalq təşkilatların (BMT, UNICEF və s.) tövsiyələri əsasında inklüziv təhsil və sosial təminat mexanizmləri daim təkmilləşdirilir.

Azərbaycanda əqli gerilik sahəsində görülən işlər

Son illərdə Azərbaycanda əqli geriliyi olan uşaqlar və böyüklər üçün xüsusi təhsil məktəbləri, reabilitasiya və inkişaf mərkəzləri, sosial xidmətlər şəbəkəsi genişləndirilib. Qeyri-hökumət təşkilatları və dövlət qurumları birgə layihələr həyata keçirir, cəmiyyətin məlumatlandırılması və tolerantlığın artırılması üçün tədbirlər görülür. Əqli geriliyi olan fərdlərin inklüziv təhsilə cəlb olunması, işəgötürənlərlə iş birliyi, əlçatan infrastrukturun qurulması sahəsində ciddi addımlar atılır.

Əqli geriliyin qarşısının alınması və profilaktika

Bir sıra əqli gerilik hallarının qarşısını almaq və riskləri azaltmaq mümkündür. Bunun üçün aşağıdakılara riayət edilməlidir:

• Hamiləlik dövründə ana və uşağın sağlamlığına nəzarət
• İnfeksiyalardan qorunma və vaxtında peyvəndləmə
• Sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanma
• Hamiləlik zamanı spirt və zərərli maddələrdən uzaq durmaq
• Doğuş zamanı peşəkar tibbi yardım və düzgün qayğı
• Uşaq yaşlarında travma və ağır xəstəliklərin qarşısının alınması
• Ailədə genetik risk faktorları üçün məsləhət və müayinələrin keçirilməsi

Psixoloji və sosial dəstəyin əhəmiyyəti

Əqli geriliyi olan uşaqlara və böyüklərə psixoloji dəstək, motivasiya, sosial münasibətlərin qurulmasında kömək göstərilməsi onların cəmiyyətə adaptasiyasını və sosiallaşmasını asanlaşdırır. Sosial işçilər, psixoloqlar, pedaqoqlar bu istiqamətdə ailələrə və fərdlərə yardım edir. Düzgün təşkil olunan dəstək proqramları fərdin potensialını reallaşdırmasına, peşə və gündəlik həyat uğurlarına şərait yaradır.

Əqli gerilik insan inkişafının müxtəlif mərhələlərində qarşıya çıxa bilən və fərdi, ailəni və bütövlükdə cəmiyyəti əhatə edən sosial-tibbi bir fenomendir. Əqli geriliyi olan uşaqlar və böyüklər həyatın tamhüquqlu iştirakçısı ola bilər, yetər ki, onlara uyğun dəstək, xüsusi təhsil, inklüziv mühit, tolerantlıq və humanist münasibət göstərilsin. Azərbaycanın bu istiqamətdə gördüyü işlər, ailələrin və cəmiyyətin rolu, dövlətin təmin etdiyi hüquq və xidmətlər bu fərdlərin sosiallaşmasına, rifahının yüksəlməsinə və potensialının gerçəkləşməsinə geniş imkanlar yaradır. Əqli geriliyə münasibət və sosial siyasət, hər bir fərdin cəmiyyət üçün dəyərli olmasını təmin etməyə yönəlməlidir. Bu sahədə maarifləndirmə, elmi araşdırmalar və sosial dəstək davam etdirilməli, hər bir fərdin cəmiyyətə qatılmasına şərait yaradılmalıdır.