Elektroensefaloqrafiya (EEQ) beynin elektrik fəaliyyətini qeydə alan neyroloji müayinə metodudur. Məsələn, Mayo Klinikasının açıqlamasına görə, EEQ beynin elektrik fəaliyyətini baş dərisinə yerləşdirilən elektrodlar vasitəsilə qeyd edir. Elektroensefaloqrafiya zamanı bu elektrodlara bağlanmış kompüter beyin hüceyrələrinin yaratdığı elektrik impulslarını qabarcıq-qabarcıq dalğalar şəklində ekrana ötürür. Bu dalğalar insan yuxuda və oyanıq vəziyyətdə belə beyindən fasiləsiz alınır. Ümumiyyətlə, EEQ ağrısız və təhlükəsiz test hesab edilir – heç bir iynə istifadə olunmur, sadəcə baş dərisinə kiçik metal disk (elektrod) yapışdırılır. EEQ başlıca epilepsiya və qıcolma hallarının diaqnostikasında vacib rol oynayır, lakin beyin şişləri, baş zədələri, yuxu pozulmaları və digər nevroloji problemlərin təyini üçün də istifadə edilir.
Beyin fəaliyyəti və elektrik siqnallarının izahı
EEG-nin qeydə aldığı beyin dalğaları nümunəsi. Baş beyinin müxtəlif vəziyyətlərində yaranan alfa, beta, delta və teta ritm dalğaları bu şəkildə görünür. Məsələn, yalnış ayaqüstü istirahətdə olarkən gözlər bağlı vəziyyətdə alfa dalğaları (təqribən 8-12 Hz) hakim olur, oyanıq aramış vəziyyətdə isə sürətli beta dalğaları (13-30 Hz) üstünlük təşkil edir. Beyin hüceyrələrinin (neyronların) bir-biri ilə ünsiyyəti elektrik impulsları şəklində olur və bu aktivlik EEQ-də dalğalara çevrilir. EEG qeydiyyatı beyin kabığında (korteksdə) meydana gələn hüceyrə potensiallarının cəmlənməsi ilə bağlıdır. Dalğaların tezliyi və amplitudası insanın yuxu və oyanıq vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir: dərin yuxuda aşağı tezlikli delta (0.5-4 Hz) dalğaları, yüngül yuxuda teta (4-7 Hz), sakit oyanıq vəziyyətdə alfa (8-12 Hz), aktiv hərəkət zamanı isə beta dalğaları (13-30 Hz) əmələ gəlir. Bu fərqli dalğa nümunələri beyin fəaliyyətinin vəziyyətindən xəbər verir. Məsələn, epileptik tutma zamanı elektrik aktivliyi ritmli və yüksək amplitudlu dalğalar şəklində kəskin dəyişir ki, bunu EEQ üzərində aydın müşahidə etmək mümkündür.
EEQ nevrologiyada çoxsaylı vəziyyətlərin diaqnostik və monitorinq vasitəsidir. Aşağıdakılar ən çox rast gəlinən təyinat sahələridir:
- Epilepsiya və qıcolmalar: EEQ epilepsiya diaqnozunda əsas müayinə metodlarından biridir. Onun köməyi ilə beyində nöbəti tutma ocağı və tipi müəyyən oluna, epilepsiya sindromları dəqiqləşdirilə bilər. Lakin qeyd edək ki, sadəcə EEQ nəticəsi ilə epilepsiya təsdiqlənməz və ya təkzib olunmaz – klinik simptomlar və digər müayinələr nəzərə alınmalıdır.
- Yuxu pozulmaları: Yuxu apneosiya, narkolepsiya və başqa yuxu xəstəliklərini araşdıran poliqrafiya (yuxu testi) zamanı EEQ yuxu mərhələlərini izləmək üçün vacibdir. Yuxuda qeydə alınan EEQ dalğaları gündüz vəziyyətində olmayan anomaliyaları aşkara çıxara bilər.
- Baş travmaları və insult: Kəllə-beyin travmaları, insultdan sonrakı vəziyyətlərdə və beyin ödemində EEQ beyin hüceyrələrinin funksiyasını qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Xəstənin şüur səviyyəsi naməlum olduqda (məsələn komalarda), EEQ təkrar oyanma potensialı haqqında məlumat verir.
- Ensefalopatiyalar və infeksiyalar: Beyin toxumasının yayılmış zədələnməsində (məsələn, ensefalit, ensefalopatiya halları) EEQ dəyişiklikləri xəstəliyin gedişi haqqında məlumat verir.
- Baş ağrıları: Sadə miqrendə EEQ adətən göstəriş hesab olunmasa da, əgər tutma ehtimalı şübhəli-disə, əlavə yoxlama üçün EEQ-yə müraciət oluna bilər. Hətta sağlam miqrenli insanlarda da EEQ-də qeyri-spesifik anomaliyalar ola bilər.
- Qeyri-adi şüur hallarının araşdırılması: Məsələn, həqiqi beyin ölümü diaqnozu qoyarkən EEQ-nin istifadəsi tövsiyə olunur. Bir tibbi komada olan xəstədə anesteziyanın səviyyəsini tənzimləmək üçün davamlı EEQ monitorinqi tətbiq oluna bilər.
EEQ müayinəsi zamanı xəstənin başına elastik şəbəkə formasında kapka taxılır və üzərində sıx yerləşdirilən elektrodlar beyin fəaliyyəti dalğalarını qeydə alır. Prosedur belə aparılır: texnoloq xəstənin baş dərisini dezinfeksiya edib quru saxladıqdan sonra, beynin ümumi 10-20 beynitallığına uyğun məntiqdə elektrodlar yapışdırır. Elektrodlar kiçik metal disklər şəklində olub, xüsusi yapışqan gel ilə sabitlənir. Sonra elektrodlar naqillərlə amplifikator və komputerə qoşulur – bu qurğu beynin ultrasəsız elektrik siqnallarını gücləndirib ekranda qabarcıqlı qrafik şəklində göstərir.
Standart EEQ müayinəsi adətən 20-30 dəqiqə çəkir. Bəzi hallarda əlavə testlər edilə bilər: xəstədən dərindən nəfəs alma və göz qırpma kimi sınaqlar istənilir; işıq flaşları ilə stimulyasiya tətbiq oluna bilər; lakin bu rahatlıqla və ağrısız şəkildə həyata keçirilir. Prosedur boyunca xəstə sakit və sabit oturur və yalnız beyin dalğaları qeydə alınır. Başqa heç bir invaziv müdaxilə olmur – yəni EEG ağrısız müayinədir.
Uşaqlarda EEG bəzən yuxulu vəziyyətdə aparılır: uşağı yorğun aparmaq və yüngül dərman verməklə (məsələn, melatonin) yuxu stimulyasiya olunur. Uşaq EEG zamanı hərəkət olmayacağı üçün asanlıqla yuxuya gedir. Bu zaman alınan qeydlər zəngin olur, çünki bəzi epileptik fəaliyyətlər yuxuda açıq-aşkar görünür.
EEQ-nin gedişində xəstə qısa müddətli qeyd üçün rahat bir oturacağa oturdulur və heç bir ağrı və ya narahatlıq hiss etmir. Müayinənin sonunda elektrodlar və kapka yavaşca götürülür, baş dərisindəki gel yumşaq səthlə təmizlənir. Əgər xəstənin saçında yapışqan qalırsa, isti su və şampunla rahatca təmizlənə bilər. Yəni EEQ proseduru sonra heç bir ağrı və yan təsir yaratmır.
EEQ müayinəsinin nəticələri ixtisaslaşmış nevroloq tərəfindən analiz olunur. Həkim ekranda əmələ gələn dalğa formalarına baxaraq anormal nümunələri axtarır. Məsələn, epileptik vəziyyətlərdə tez-tez ritmik “pik” və “pik+yumşalma” tipli dalğalar (əksərən 3 Hz tezlikli massiv boşalma formaları) müşahidə olunur. Normal vəziyyətdə isə alfa, beta və s. dalğalar ardıcıl şəkildə görünür. Hər hansı beyin disfunksiyası (tutma, hipoksiya, iltihab və s.) ola bilər ki, onda dalğalarda tutmaöncəsi boşalmalara oxşar anormallıqlar peyda olur.
Lakin nəticənin şərhi həmişə sadə deyil. Birincisi, normal EEQ epilepsiya diaqnozunu istisna etmir. Yəni, xəstədə epileptik tutmalar olmasına baxmayaraq, EEQ qeydlərində mütləq anormallıq tapılmaya bilər. Həmçinin, epilepsiya olmayan bəzi insanlarda da qeydə alınan elektrik aktivliyində qeyri-spesifik dəyişikliklər görünə bilər. Məsələn, yaşlı insanlarda, psixoloji xəstələrdə və hətta bəzi sağlam şəxslərdə mülayim dalğa dəyişiklikləri ehtimalı var. Ona görə də nəticə mütləq klinik simptomlarla birlikdə qiymətləndirilməlidir.
Mütəxəssis növbəti suallara cavab axtarır: qeydə alınmış anormal siqnallar epileptik boşalmalara uyğundurmu? Tutma lokalizasiyasını (məsələn, sol yarımkürə vs sağ yarımkürə) göstərir mi? Görülən dalğa forması müəyyən epileptik sindroma uyğun gəlirmi? Bunların cavabına əsasən əlavə diaqnostik testlər – məs., videomonitorinq və yaxud neyroşəkilləndirmə (MRT, KT) təyin oluna bilər.
EEQ-nin üstünlükləri və məhdudiyyətləri
EEQ-nin bir neçə üstünlükləri var. Əvvəlcə, bu metod ağrısız və xərçəng yaratmayandır – yəni heç bir radiasiya və ya cərrahi müdaxilə tələb etmir. Yalnız elektrodlar vasitəsilə səthdən məlumat götürüldüyü üçün xəstə günün demək olar ki, istənilən vaxtında və istənilən otaqda rahatca bu müayinəni verə bilər. Gündəlik praktikada kullanımı nisbətən ucuz və əlçatandır, müxtəlif klinik şəraitdə tətbiq oluna bilər. EEQ-nin vaxtla bağlı dəqiqliyi yüksəkdir – o beyin siqnalını saniyədə yüzlərlə nümunə götürməklə real vaxtda analiz edə bilir. Bundan əlavə, EEQ qurğuları sakitdir və pasiyentin hərəkətlərinə qarşı digər avadanlıqlar qədər həssas deyil, yəni xəstə müayinə zamanı hərəkət etsə də nəticəyə çox təsir göstərməyə bilər.
Lakin EEQ-nin məhdudiyyətləri də nəzərə alınmalıdır. Ən əhəmiyyətlisi məkan (spatial) dəqiqliyin məhdudluğudur: elektrodlar beyin səthindəki səpələnmiş elektrik sahəsini ölçdüyündən, dərinə yerləşən (məsələn, dərin strukturlardakı) neyron fəaliyyətlərini tutmaqda çətinlik çəkir. Məsələn, beyindəki şişin yeri dərinə (beyincik və ya beyin borusunun aşağı qisminə) yaxın olduqda EEQ dəyişiklikləri zəif və qeyri-müəyyən ola bilər. Həmçinin, elektrodlardan siqnalın bozlaşması və ləngiməsi səbəbindən dəqiq lokalizasiya etmək fMRI və ya PET kimi görüntüləmə üsulları qədər asan deyil.
Digər məhdudiyyət – EEQ hazırlıq prosesinin vaxt aparmasıdır. On dəzgah elektrodlarının baş dərisinə düzülməsi və gel və pastaların tətbiqi xeyli vaxt tələb edir. Bir sözlə, xəstəni müayinəyə hazırlamaq başqa vizual testlərə (məs., MRI) nisbətən xeyli vaxt aparır. Həmçinin, siqnalın səsi-pərdə səbəbindən (məsələn, əzələ gərginliyi, göz hərəkətləri, elektrokardioqram və s.) uyğunlaşdırma aparmaq tələb olunur.
Qısa desək, EEQ zamanı real beyin fəaliyyətini izləmək mümkündür, ancaq bu məlumat mərkəzi beyin fəaliyyətinin hamısını deyil, yalnız səthdən gələn elektrik nümunələrini göstərir. Buna görə də bəzi hallarda EEQ məlumatları ilə yanaşı, MRT və digər müayinələr də zəruridir.
Uşaqlarda və böyüklərdə EEQ
Uşaqlarda EEQ aparılarkən xüsusi diqqət lazımdır. Yeni doğulmuş xəstələrdə beyin fəaliyyətinin normal dalğa formaları yetkinlərdən fərqlənir, bu səbəbdən nəticələrin təsiri daha mürəkkəbdir. Araşdırmalar göstərir ki, uşaqlarda normal EEQ dalğalarının anormal epileptiform dalğalar kimi səhv şərh edilməsi daha çox baş verir. Bu səbəbdən uşaq EEQ-sini həmişə pediatrik nevropatoloq və ya uşaq epilepsiyası üzrə ixtisaslaşmış mütəxəssis etməlidir. Ümumiyyətlə, uşağa müayinədən əvvəl yatmağa qoymamaq, EEQ günündə axşama tərəf yatırmaq tövsiyə olunur ki, proses zamanı asanlıqla dərin yuxuya keçsin. Riley Uşaq Xəstəxanasının tövsiyəsinə görə, EEQ günü uşağın saçları təmiz, quru və qıvrım olmayan (bərk, gel və ya klipsiz olmalı), testə sakit və yuxuya hazır vəziyyətdə gətirilməlidir.
Böyüklərdə EEQ proseduru əsasən sadədir: məsləhət görülən hallarda xəstənin yuxusu azad qalır (məsələn, tutma müşahidəsi üçün ya qatılıq vəziyyəti üçün). Adətən EEQ xəstənin sağlamlığı və ya diaqnozu ilə birgə təyin olunur. Hər iki yaş qrupunda EEQ üçün prosedur eynidir: elektrodlar başa yerləşdirilir, beyin dalğaları qeyd edilir və sonra təmizlənir. Uşaqlar üçün bəzən yüngül sedativ preparatlar (melatonin, diazepam az dozada və s.) tətbiq edilə bilər ki, onlar prosedura uyğun dərin yuxuya gedə bilsinlər. Yəni, uşaqlarda məqsəd sakit bir mühitdə dayanıqlı nəticə almaqdır.
Müasir texnologiyanın təsiri
Son illərin texnoloji inkişafı EEQ sahəsində mühüm yeniliklər gətirib. Ən əsas trend portativ və daşına bilən EEQ cihazlarının meydana çıxmasıdır. Ənənəvi böyük EEQ aparatları yerini simsiz başlıqlar, lent formalı sensorlar və cib ölçülü qurğulara verir. Bu cihazlar xəstəyə gündəlik həyata əngəl olmadan beyin fəaliyyətini ölçməyə imkan verir, real vaxt rejimində evdə və işdə monitorinq aparmağa şərait yaradır.
Texnologiya həmçinin bulud və uzaq monitorinq imkanlarını genişləndirib. İndi EEQ qeydləri birbaşa internetə ötürülə, ixtisaslaşmış mütəxəssislər uzaqdan anında təhlil edə bilər. Məsələn, südəmər xəstələrin beyin fəaliyyəti xəstəxana epiduralı ilə evdən izlənilə, lazım gəlsə dərmanlar təyin edilə bilir.
Süni intellekt (AI) və maşın öyrənməsi EEQ analizində də inqilabi dönüşə yol açıb. Avtomatlaşdırılmış alqoritmlər böyük həcmli EEQ məlumatını sürətlə emal edərək qeyri-adi nümunələri aşkar edir. Bu alqoritmlər epileptiform dalğaları tanıya və epilepsiya növünü qabaqcadan müəyyən edə bilir, habelə fərdi müalicə planının qurulmasına kömək göstərir. Real vaxt neurofeedback sistemləri vasitəsilə xəstə öz beyin dalğalarını görüb nəzarət edə bilər – bu üsul diqqət pozğunluğu, narahatlıq və s. problemlərin aradan qaldırılmasında istifadə olunur.
Eyni zamanda ənənəvi yuxu elektrodları da inkişaf etdirilib. Yeni quru elektrodlar və daha yumşaq kapkalar sayəsində baş dərisi pürüzü saxlamaya daha az ehtiyac qalır, müayinə rahatlığı artıb. EEQ-indeksli portativ qurğular (başbandlar) artıq idman və rifah tədqiqatlarında belə istifadə edilir. Beləliklə, müasir texnologiya EEQ-nı daha rahat, ölçülü və geniş tətbiq olunan müayinə alətinə çevirib.
EQQ müayinə qiyməti
Bakıda elektroensefaloqrafiya (EEQ) müayinəsinin qiymətləri bir sıra amillərə görə dəyişir: seçilən klinika, müayinənin növü (standart, yuxu zamanı, video monitorinq və s.), istifadə olunan texnologiya və əlavə xidmətlər.
2025-ci il məlumatlarına əsasən, Bakıda EEQ müayinəsinin qiymətləri aşağıdakı kimidir:
- Ən aşağı qiymət: təxmini 255 AZN
- Orta qiymət: təxmini 765 AZN
- Ən yüksək qiymət: təxmini 1275 AZN
Bu qiymətlər bəzi klinikalarda fərqli dəyişiklik göstərə bilər.
Qiymətə Təsir Edən Amillər
- Müayinənin növü: Standart EEQ, yuxu zamanı EEQ və ya video monitorinq kimi fərqli növlər mövcuddur.
- Müddət: Uzunmüddətli monitorinqlər daha yüksək qiymətə səbəb ola bilər.
- Əlavə xidmətlər: Həkim konsultasiyası, nəticələrin təhlili və digər əlavə xidmətlər qiymətə daxil ola bilər.
- Klinikanın statusu: Özəl və ya dövlət klinikalarında qiymətlər fərqli ola bilər.
Əgər sizə EEQ müayinəsi tövsiyə olunubsa, əvvəlcədən seçdiyiniz klinika ilə əlaqə saxlayaraq dəqiq qiymət və prosedur haqqında məlumat almağınız məsləhətdir.
