İnsan cəmiyyətinin təşəkkül tapmasından bəri məkan və məkana sahiblik məsələsi onun mövcudluğunun və idarəetməsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Hər bir insanın, icmanın, dövlətin və təşkilatın fəaliyyət göstərdiyi fiziki sahə var ki, bu sahəyə “ərazi” deyilir. Ərazi anlayışı təkcə coğrafi baxımdan müəyyən bir məkanın adlandırılması deyil, həm də siyasi, hüquqi, iqtisadi, sosial və strateji məzmun daşıyan çoxşaxəli bir fenomendir. Ərazi termini gündəlik həyatdan tutmuş beynəlxalq münasibətlərə qədər çox geniş çərçivədə istifadə olunur və onun məzmunu, istifadəsi və hüquqi statusu konkret kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilir.
Ərazi insanların yerləşdiyi, yaşadığı, işlədiyi, fəaliyyət göstərdiyi və idarə etdiyi fiziki məkandır. Hər bir ölkənin, şəhərin, kəndin, təşkilatın və ya sahibkarın mülkiyyətində və ya istifadəsində olan ərazi onun hüquq və vəzifə sahəsini müəyyən edir. Ərazi üzərində nəzarət, onun idarə edilməsi, qorunması, sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və istifadəsi cəmiyyətin hüquqi və idarəçilik sisteminin mühüm sahələrindən birini təşkil edir. Ərazi anlayışı ilə bağlı olan bütün bu məsələlərin dərindən başa düşülməsi, bu sahədə düzgün siyasət qurulması və cəmiyyətə aidiyyəti üzrə məlumat verilməsi üçün bu anlayışın hüquqi, tarixi, iqtisadi və sosial aspektlərinin izahına ehtiyac vardır.
Ərazi sözünün lüğəvi və mənşə baxımından təhlili
Ərazi sözü Azərbaycan dilində ərəb mənşəli “ərz” kökündən yaranmışdır və “torpaq sahəsi”, “mülkiyyət hüdudu”, “idarə edilən fiziki məkan” mənalarını ifadə edir. Ərazi anlayışı dilimizdə həm konkret torpaq sahəsi, həm də hüquqi statusu olan inzibati vahid anlamında işlədilir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ərazi sözü “müəyyən sərhədləri olan sahə” kimi təqdim olunur. Bu sözün istifadə sahələri kontekstə görə dəyişir: hüquq sahəsində, coğrafiyada, idarəetmədə, təhlükəsizlikdə və beynəlxalq münasibətlərdə fərqli aspektləri ilə təhlil olunur.
Ərazi anlayışı həm də mülkiyyət və suverenlik anlayışları ilə sıx bağlıdır. Bir insanın evinin həyəti, bir kəndin inzibati sərhədi, bir şəhərin planlaşdırma sahəsi, bir ölkənin dövlət sərhədləri – bunların hamısı ərazi anlayışına daxil olan müxtəlif səviyyələrdir.
Ərazi və hüquqi status
Ərazi hüquqi baxımdan hər hansı bir subyektin – bu fərd, təşkilat və ya dövlət ola bilər – hüquq və səlahiyyət sahəsini müəyyən edən məkandır. Mülkiyyət hüququ kontekstində ərazi şəxsin torpaq sahəsinə sahibliyi deməkdir. Dövlət kontekstində isə ərazi suverenliyin təməlini təşkil edən faktordur. Bir dövlətin ərazisi onun sərhədlərlə müəyyən olunmuş suverenlik sahəsidir və bu sahə daxilində dövlət qanunvericiliyi, inzibati orqanlar və hüquq-mühafizə strukturları fəaliyyət göstərir.
Dövlətin ərazisi adətən üç hissədən ibarət olur: quru sahəsi, su sahəsi (daxili və sahil suları) və hava məkanı. Bütün bu komponentlər dövlətin beynəlxalq hüquqla tanınmış ərazisinə daxildir və bu ərazidə dövlətin tam hüquqi səlahiyyəti mövcuddur. Hər hansı xarici gücün bu əraziyə müdaxiləsi beynəlxalq hüquqa zidd sayılır. Ərazi bütövlüyü prinsipi dövlətin ən əsas hüquqlarından biri kimi tanınır və müharibə, işğal, ilhaq və digər pozuntular bu prinsipə ziddir.
Ərazi idarəetməsi və inzibati bölgü
Ərazi idarəetməsi dövlətlərin daxili strukturunun əsasını təşkil edir. Dövlət öz ərazisini inzibati vahidlərə bölür və bu vahidlərdə yerli özünüidarə orqanları və icra hakimiyyətləri yaradılır. Bu bölgü ölkədən ölkəyə fərqli ola bilər. Azərbaycanda ərazi inzibati bölgüsü rayonlar, şəhərlər, qəsəbələr və kəndlərdən ibarətdir. Hər bir ərazi vahidi özünəməxsus idarəetmə strukturuna malikdir və bu vahidlərdə dövlətin mərkəzi və yerli orqanları vasitəsilə idarəçilik həyata keçirilir.
Ərazi bölgüsü idarəetməni asanlaşdırmaqla yanaşı, iqtisadi planlaşdırma, infrastrukturun təşkili, sosial xidmətlərin göstərilməsi və əhalinin ehtiyaclarına uyğun siyasət formalaşdırmaq baxımından da əhəmiyyətlidir. Ərazi idarəçiliyi bəzən regional siyasət, bələdiyyə idarəçiliyi və iqtisadi zonaların formalaşdırılması ilə də bağlı olur.
Ərazi və coğrafi aspekt
Ərazi anlayışı coğrafi baxımdan təbii sərhədlərlə və ya süni şəkildə müəyyən edilən sahədir. Coğrafi ərazilər təbii resursların yerləşməsi, relyef, iqlim, torpaq və su ehtiyatlarına görə təsnif edilir. Məsələn, dağlıq ərazi, aran zonası, meşəlik ərazi, sahilyanı ərazi kimi təsnifatlar mövcuddur. Bu coğrafi bölgülər həm təbii sərvətlərin istifadəsi, həm də əhali məskunlaşması, kənd təsərrüfatı və sənayenin təşkili baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Eyni zamanda, coğrafi ərazilər fəlakətlərin idarə olunması, ekoloji təhlükəsizlik və iqlim dəyişikliklərinə qarşı strategiyaların hazırlanması baxımından da əsas təşkil edir. Məsələn, sürüşmə təhlükəli ərazilər, selə meyilli sahələr və vulkanik zonalar xüsusi diqqət tələb edən sahələr kimi planlaşdırılır.
Ərazi və iqtisadiyyat
Ərazi iqtisadi inkişaf baxımından resurslar və yerləşmə mövqeyi ilə bağlıdır. Ərazidə yer alan təbii sərvətlər, yollar, limanlar, su ehtiyatları və münbit torpaqlar həmin bölgənin iqtisadi potensialını müəyyənləşdirir. Hər bir dövlət öz ərazisini iqtisadi zonalara bölməklə, regional inkişaf strategiyası formalaşdırır. Məsələn, sənaye parkları, aqroparklar, azad iqtisadi zonalar xüsusi rejimli ərazilər olaraq ölkənin iqtisadi inkişafına dəstək olur.
Ərazi iqtisadi planlaşdırmada məhsul istehsalı, logistika, xidmət sektoru, turizm və digər sahələr üzrə investisiyaların cəlb edilməsi baxımından da vacib rola malikdir. Ərazinin əlverişli iqlimi, strateji mövqeyi və infrastrukturla təmin olunması investorlar üçün cəlbedici faktorlar sayılır.
Ərazi münaqişələri və beynəlxalq münasibətlər
Ərazi münaqişələri tarixin bütün dövrlərində müharibələrin və qarşıdurmaların əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Bu münaqişələr bir dövlətin digər dövlətin ərazisinə iddia irəli sürməsi və ya həmin ərazini işğal etməsi nəticəsində yaranır. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı təcavüz nəticəsində torpaqlarının bir hissəsinin uzun müddət işğal altında qalması da bu kontekstdə araşdırıla bilər.
Beynəlxalq hüquqa əsasən hər bir dövlətin ərazi bütövlüyü tanınır və başqa dövlətin həmin əraziyə hərbi və ya siyasi müdaxiləsi qadağandır. Ərazi münaqişələri zamanı BMT, ATƏT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi qurumlar vasitəçilik missiyası həyata keçirirlər. Bu tip münaqişələr regionun təhlükəsizliyini, iqtisadi inkişafını və sosial sabitliyini ciddi şəkildə zədələyə bilər.
Ərazi planlaşdırılması və şəhərsalma
Ərazi planlaşdırılması şəhərlərin və kəndlərin düzgün inkişafı üçün həyata keçirilən sistemli yanaşmadır. Bu planlaşdırma ərazidə yaşayış, ticarət, sənaye, yaşıl zona və digər sahələrin yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Hər bir şəhər və rayonun baş planı olur ki, bu plan vasitəsilə ərazi inkişafı mərhələli şəkildə tənzimlənir. Ərazi planlaşdırması həm infrastrukturun dayanıqlılığını təmin edir, həm də əhalinin rahat və təhlükəsiz yaşam şəraitini təşkil edir.
Şəhərsalma prosesində ərazi təyinatı (məsələn, yaşayış zonası, sənaye sahəsi, park, ictimai məkan) düzgün aparılmadıqda, bu, uzunmüddətli problemlərə – nəqliyyat sıxlığına, ekoloji pozuntulara və sosial narazılığa səbəb ola bilər.
Ərazi və ekoloji məsuliyyət
Ərazi anlayışı ətraf mühitin mühafizəsi ilə də sıx bağlıdır. Ərazilərin düzgün idarə olunmaması torpaq deqradasiyasına, su ehtiyatlarının tükənməsinə və bioloji müxtəlifliyin itirilməsinə səbəb ola bilər. Xüsusilə sənaye sahələrinin planlaşdırılmasında və kənd təsərrüfatı məqsədilə istifadə olunan torpaqlarda ekoloji normativlərə əməl olunmalıdır.
Ərazidən istifadə zamanı onun təbii balansını pozmamaq, su və hava çirkliliyini minimuma endirmək və tullantıların idarə olunmasını təmin etmək ekoloji məsuliyyətin əsasını təşkil edir. Ekosistemlərin davamlılığı üçün ərazi istifadəsində planlı və ekoloji yanaşma vacibdir.
Ərazi və mədəniyyət
Ərazi yalnız fiziki sahə deyil, həm də mədəni dəyər daşıyıcısıdır. Hər bir ərazi müəyyən xalqın, mədəniyyətin, adət-ənənələrin, tarixin və mənəvi dəyərlərin formalaşdığı məkandır. Mədəni irs abidələri, dini məkanlar, tarixi yerlər və folklor elementləri əraziyə əlavə kimlik qazandırır. Ona görə də ərazinin qorunması həm də milli-mədəni yaddaşın qorunması deməkdir.
Tarixi ərazilər, memarlıq irsi, qədim yaşayış məskənləri və müqəddəs yerlər yalnız fiziki struktur deyil, eyni zamanda kollektiv kimliyin, yaddaşın və mənəvi bağların simvoludur. Belə ərazilərin işğalı, dağıdılması və ya yadlaşdırılması eyni zamanda mədəni soyqırım aktı kimi qiymətləndirilə bilər.
Ərazi anlayışı insan həyatının, dövlət idarəçiliyinin və cəmiyyətin strukturunun təməlini təşkil edən çoxşaxəli və strateji məzmunlu anlayışdır. Bu söz təkcə torpaq parçasını deyil, onun üzərindəki mülkiyyət, suverenlik, planlaşdırma, idarəetmə, inkişaf və mədəniyyət proseslərini də ehtiva edir. Ərazi üzərindəki münasibətlərin düzgün qurulması, onun hüquqi çərçivədə qorunması, ekoloji və mədəni baxımdan dəyərləndirilməsi dövlətin gücünü və sabitliyini təmin edən əsaslardan biridir. Həm fərdi, həm də dövlət səviyyəsində əraziyə yanaşma məsuliyyətli, planlı və gələcəyə yönəlik olmalıdır ki, bu məkan üzərindəki həyat sağlam və davamlı şəkildə inkişaf etsin.
Ən Çox Verilən Suallar
Ərazi müəyyən sərhədləri olan fiziki məkandır və bu məkan üzərində hüquq, idarəetmə və fəaliyyət həyata keçirilir.
Dövlətin ərazisi onun quru sahəsini, daxili sularını, sahilboyu ərazilərini və hava məkanını əhatə edir.
Ərazi hüququ şəxslərin və dövlətin ərazi üzərində malik olduğu hüquqlar sistemidir. Bu hüquqlara istifadə, sahiblik, idarəetmə və qoruma daxildir.
Ərazi münaqişəsi bir və ya bir neçə tərəfin eyni məkana iddia irəli sürməsi və ya onun üzərində nəzarət uğrunda mübarizə aparmasıdır.
Ərazi planlaşdırması şəhərlərin və kəndlərin infrastrukturunun düzgün qurulması, yaşayış zonalarının tənzimlənməsi və ekoloji tarazlığın qorunması məqsədilə həyata keçirilir.
Ərazi hüquqi yollarla, mühafizə zonaları, sərhəd mühafizəsi və ekoloji nəzarət vasitəsilə qorunmalıdır.
Ərazi xalqın tarixi, mədəniyyəti, dini və etnik kimliyi ilə birbaşa bağlıdır. Ona görə də tarixi ərazilər mədəniyyətin qorunması baxımından əhəmiyyətlidir.
Ərazinin coğrafi şəraiti onun istifadəsini, iqtisadi potensialını və məskunlaşma imkanlarını müəyyənləşdirir.
İnzibati ərazi vahidi dövlətin idarəetmə məqsədilə ayırdığı sahələrdir: rayonlar, şəhərlər, qəsəbələr və kəndlər.
Ərazi fiziki məkandır, suverenlik isə bu məkan üzərində qanuni və müstəqil idarəetmə səlahiyyətidir. Suverenlik əraziyə tətbiq edilən hüquqi və siyasi nəzarəti ifadə edir.
