CəmiyyətElmƏlifbaSosialTəhsil

Ərəb Əlifbası: Yaranması, Tarixi İnkişafı

Əlifba və yazı sistemləri bəşəriyyətin mədəni inkişafında ən mühüm faktorlardan biridir. Hər bir xalqın dili, yazı mədəniyyəti və ədəbi irsi onun tarixi varlığının göstəricisi olmaqla yanaşı, ümuminsani sivilizasiyanın formalaşmasında da aparıcı rol oynayır. Ərəb əlifbası isə, təkcə Yaxın və Orta Şərq ölkələri üçün yox, həm də Azərbaycan kimi müxtəlif xalqların tarixində dərin iz qoymuş ən böyük yazı sistemlərindən biri kimi tanınır. Bu əlifba minilliklər boyu ərəb dünyasının mədəni və dini əsaslarını qoruyub saxlamış, İslam sivilizasiyasının, elminin, ədəbiyyatının və hüququnun inkişafında aparıcı amil olmuşdur. Ərəb əlifbasının yayılması, digər dillərə və xalqlara təsiri, onun Azərbaycan mədəniyyətində və maarifçiliyində tutduğu yer xüsusi maraq doğurur.

Ərəb əlifbası yalnız bir yazı sistemi kimi deyil, həm də dilin qorunması, klassik poeziya, elm, tarix və dini irsin ötürülməsi baxımından əvəzsiz rol oynayıb. Ərəb əlifbası vasitəsilə nəsillər arasında mədəni və elmi biliklər ötürülüb, böyük alimlər, şairlər və yazıçılar öz əsərlərini bu yazı ilə ərsəyə gətiriblər. Azərbaycan da tarix boyu ərəb əlifbasının təsiri altında zəngin yazılı ədəbiyyat, poeziya, dini və elmi irs yaradıb. Azərbaycan dilinin ərəb əlifbasında yazılması uzun əsrlər boyunca milli kimliyin və mədəni yaddaşın əsas sütunlarından biri olub.

Reklam

turkiyede tehsil

Ərəb əlifbasının Azərbaycanda tətbiqi, dəyişməsi, bu yazının sosial, elmi və dini həyatda rolu, ərəb əlifbası ilə bağlı islahatlar, keçid mərhələləri və yeni əlifbalarla əvəzlənməsi yalnız dilçilik və yazı tarixi baxımından deyil, həm də ictimai-siyasi, dini və mədəni baxımdan böyük maraq doğurur. Ərəb əlifbasının mədəniyyətimizdəki yeri, klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri, dini-mənəvi irsin qorunmasında və ötürülməsindəki rolu günümüzdə də aktual qalır.

Ərəb əlifbasının yaranması və tarixi inkişafı

Ərəb əlifbasının formalaşması Yaxın Şərqin qədim yazı mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır. Bu əlifba, eramızın V-VI əsrlərində ərəb tayfalarının Aram, Nabat və Suriya yazı sistemlərini mənimsəməsi və onları öz dilinə uyğunlaşdırması nəticəsində meydana gəlib. Ən qədim ərəb yazılı abidələri Suriya və Hicaz bölgəsində aşkar edilib. Əlifbanın ilk nümunələri daş üzərində həkk olunmuş yazılar, valilər və hökmdarlar üçün çəkilmiş kitabələrdir.

Reklam

turkiyede tehsil

Ərəb əlifbası zamanla təkcə ərəb dilini deyil, İslam sivilizasiyasının yayıldığı bütün geniş coğrafiyanı əhatə edən bir yazı sistemi kimi formalaşdı. VIII-IX əsrlərdən başlayaraq İslam dünyasının genişlənməsi ilə bərabər ərəb əlifbası Yaxın Şərq, Orta Asiya, İran, Anadolu, Şimali Afrika, Qafqaz və İspaniyaya qədər yayıldı. Ərəb əlifbasının əsas üstünlüyü onun elastikliyi, müxtəlif dillərə asan uyğunlaşması və sadəliyidir. İslamın müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərim ərəb əlifbası ilə yazıldığı üçün bu yazı sistemi dini baxımdan da müqəddəs status qazandı.

Əlifbanın klassik forması 28 hərfdən ibarətdir. Hərflər sağdan sola yazılır və bir-birinə birləşir. Ərəb əlifbasının fərqli yazı tipləri – kufi, nəsx, rüqə, suls, divani və digər qrafik üslubları zamanla inkişaf edərək müsəlman incəsənətində bədii yazı sənətinin – xəttatlığın formalaşmasına səbəb olub.

Ərəb əlifbasının Azərbaycanda tətbiqi və inkişafı

Ərəb əlifbası Azərbaycanda VII əsrdən başlayaraq, İslamın yayılması və ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olma ilə əlaqədar geniş şəkildə tətbiq olunmağa başladı. Bu dövr ölkənin yazılı ədəbiyyat, elm və mədəniyyət həyatında yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Azərbaycan ərazisində ilk məscidlər, məktəblər, dini və elmi mərkəzlər məhz ərəb əlifbası ilə yazılı maarifçiliyin inkişafına təkan verdi.

Ərəb əlifbası əsrlər boyu Azərbaycan dilinin rəsmi və ədəbi yazı sistemi kimi istifadə edilib. Bütün dini kitablar, klassik poeziya, hüquqi sənədlər, tarix və təbabət əsərləri, məktub və risalələr ərəb əlifbası ilə yazılıb. XII-XV əsrlərdə Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi böyük şair və alimlərin əsərləri ərəb əlifbasında qələmə alınıb.

Azərbaycan ərazisində ərəb əlifbasının tətbiqi eyni zamanda dini elmlərin inkişafına, İslam hüququ, fəlsəfə, astronomiya, riyaziyyat və təbabət sahəsində böyük biliklər xəzinəsinin yaradılmasına səbəb oldu. Şərqdə elmin və maarifin yayılmasında ərəb əlifbasının rolu danılmazdır. Mədrəsələrdə və məscidlərdə tədris, dövlət idarəçiliyində sənədləşmə və yazışmalar ərəb əlifbasında aparılırdı.

Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilinin qrafik uyğunluğu və yazı ənənələri

Ərəb əlifbası samit əsaslı yazı sistemi olduğuna görə, Azərbaycan dilinin bəzi səslərinin (məsələn, “ö”, “ü”, “ə”, “ı”, “ç”, “ş”, “ğ” və s.) ifadəsi üçün əlavə işarələr, nöqtələr və hərf kombinasiyaları istifadə edilirdi. Əlifba tamamilə ərəb dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğun olduğundan, türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin səs tərkibindəki fərqlilikləri ifadə etmək üçün tədricən yeni qrafik elementlər yarandı. Xüsusi diakritik işarələr, nöqtə və xətt əlavələri məhz Azərbaycan dilinə məxsus fonemlərin düzgün yazılması üçün tətbiq edilirdi.

Bu dövrdə klassik xəttatlıq sənəti – “nəstəliq”, “nəsx”, “şikəstə”, “divani” kimi yazı tipləri inkişaf etdi. Ərəb əlifbası ilə kitabların, fərmanların, qəzəl və poemaların, elmi və hüquqi traktatların yazılması yüksək peşəkarlıq, estetik zövq və qrafik ustalıq tələb edirdi. Xüsusən XIX əsrdən başlayaraq Azərbaycan aydınları yazı islahatı məsələlərini gündəmə gətirmiş, əlifbanın yerli dilə uyğunlaşdırılması yollarını axtarmışdılar.

Ərəb əlifbası ilə bağlı islahatlar və yeni yazı sistemlərinə keçid

XX əsrin əvvəllərində, maarifçilik və milli oyanış hərəkatının təsiri ilə Azərbaycan ziyalıları arasında ərəb əlifbasının islahatı, latın qrafikasına keçid, müasir yazı sisteminin formalaşdırılması məsələləri gündəmə gəldi. 1920-ci illərin sonlarında Sovet hakimiyyəti ilə əlaqədar Azərbaycan dili üçün latın əsaslı yeni əlifba qəbul edildi. 1939-cu ildən isə kiril qrafikalı əlifbaya keçildi. Bu proses ərəb əlifbasının tətbiq dairəsinin daralmasına, yeni nəslin klassik yazı və ədəbiyyatdan uzaqlaşmasına gətirib çıxardı.

Buna baxmayaraq, ərəb əlifbası dini həyat, klassik ədəbiyyatın, poeziyanın, folklorun və arxiv sənədlərinin öyrənilməsi üçün günümüzdə də əhəmiyyətini saxlayır. İslam dünyasında və bir sıra Şərq ölkələrində ərəb əlifbası bu gün də əsas yazı sistemi kimi istifadə olunur. Azərbaycanda bir çox dini məktəblərdə, məscidlərdə ərəb əlifbası öyrədilir, klassik ədəbiyyat və mədəniyyət araşdırmalarında bu əlifbadan istifadə olunur.

Ərəb əlifbasının Azərbaycan mədəniyyətində və mənəviyyatında yeri

Ərəb əlifbası Azərbaycan mədəniyyətinin, dini-mənəvi irsinin, klassik poeziyanın və yazı mədəniyyətinin inkişafında xüsusi rol oynayıb. Bu əlifba vasitəsilə minlərlə dini, elmi, ədəbi və tarixi abidə yaradılıb, mədəniyyətin və milli düşüncənin nəsillərdən-nəsillərə ötürülməsi mümkün olub. Ərəb əlifbası həm də milli ornamentlər, xəttatlıq və bədii yazı sənətinin inkişafında ilham mənbəyinə çevrilib.

Qurani-Kərim, dini risalələr, klassik poeziya və folklor nümunələri, arxiv sənədləri və dövlət fərmanları ərəb əlifbasında qorunub saxlanılır. Bu yazı sistemi sayəsində Azərbaycan böyük İslam sivilizasiyasının bir hissəsi olub, dünya elminə və mədəniyyətinə mühüm töhfələr verib.

Ərəb əlifbası bu gün də klassik ədəbiyyatın, dini irsin, folklor və xəttatlıq sənətinin öyrənilməsi və təbliği üçün vacib vasitədir. Azərbaycan ziyalıları, filoloqları və tədqiqatçıları ərəb əlifbası ilə yazılmış minlərlə əlyazmanı öyrənir, milli-mədəni irsin qorunmasına xidmət edirlər.

Ərəb əlifbası bəşəriyyətin ən qədim və ən möhtəşəm yazı sistemlərindən biri olmaqla, minilliklər boyu Azərbaycan da daxil olmaqla, böyük bir coğrafiyada yazılı mədəniyyətin, elmin, dini və ictimai həyatın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Bu əlifba vasitəsilə xalqımızın klassik ədəbiyyatı, dini və elmi irsi, hüquq və dövlətçilik ənənələri nəsillərdən-nəsillərə ötürülüb. Ərəb əlifbasının Azərbaycanın yazı mədəniyyətində, ictimai və mənəvi həyatında rolu tarixin heç bir dövründə unudulmamış, yeni əlifbalara keçid prosesi belə, onun mədəni dəyərini azalda bilməmişdir. Bu əlifbanın qorunması, tədqiqi və təbliği milli mədəniyyətin, dini-mənəvi irsin və klassik ədəbiyyatın yaşadılması baxımından bu gün də aktualdır.

Ən Çox Verilən Suallar

  1. Ərəb əlifbası nə vaxt və harada yaranıb?
    Ərəb əlifbası eramızın V-VI əsrlərində Yaxın Şərqdə, xüsusilə Hicaz və Suriya bölgələrində, qədim arami və nabati yazı sistemlərinin təsiri ilə formalaşmışdır.
  2. Ərəb əlifbası neçə hərfdən ibarətdir?
    Ərəb əlifbası 28 əsas hərfdən ibarətdir və yazı istiqaməti sağdan sola doğrudur. Hərflərin forması söz içərisindəki mövqeyinə görə dəyişir.
  3. Azərbaycan dilində ərəb əlifbası nə zaman və necə tətbiq olunub?
    Ərəb əlifbası Azərbaycanda VII əsrdə İslamın yayılması ilə rəsmi yazı sistemi kimi qəbul olunmuş, uzun müddət ədəbiyyat və rəsmi sənədlərdə istifadə olunmuşdur.
  4. Ərəb əlifbası ilə yazan tanınmış Azərbaycan ədibləri kimlərdir?
    Nizami Gəncəvi, Füzuli, Nəsimi, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi kimi klassik yazarlar əsərlərini ərəb əlifbası ilə qələmə almışlar.
  5. Ərəb əlifbasının Azərbaycan dilinə uyğunlaşması necə təmin olunurdu?
    Ərəb əlifbasında Azərbaycan dilindəki səsləri ifadə etmək üçün əlavə nöqtələr, işarələr və dəyişikliklər tətbiq edilirdi. Xüsusilə “ə”, “ç”, “ş” kimi səslər üçün müvafiq formalar yaradılırdı.
  6. Ərəb əlifbası ilə yazı sisteminin üstünlükləri nələrdir?
    Yazının estetikasını təmin etməsi, xəttatlıq sənətinə uyğunluğu, dini və ədəbi mətnlər üçün əlverişli olması ərəb əlifbasının əsas üstünlüklərindəndir.
  7. Ərəb əlifbası Azərbaycanda nə zaman dəyişdirildi?
    1929-cu ildə latın əlifbası ilə əvəz olundu, 1939-cu ildən isə kiril qrafikasına keçildi. Bu dəyişikliklər fonetik uyğunluq və maariflənmə məqsədləri ilə həyata keçirildi.
  8. Ərəb əlifbası hazırda Azərbaycanda hansı məqsədlərlə istifadə olunur?
    Əsasən dini tədris, klassik ədəbiyyatın oxunuşu, tarixi sənədlərin tədqiqi və İslam elmlərinin öyrədilməsində ərəb əlifbasından istifadə edilir.
  9. Ərəb xəttatlığı Azərbaycanda necə inkişaf edib?
    Xüsusilə “nəstəliq”, “nəsx” və “şikəstə” yazı üslublarında Azərbaycan xəttatları öz dəst-xəttlərini formalaşdırmış və yüksək sənətkarlıq nümunələri yaratmışlar.
  10. Ərəb əlifbası ilə yazılmış tarixi əlyazmalar necə qorunur?
    Milli Arxiv İdarəsi, Əlyazmalar İnstitutu və bir sıra universitetlər bu əlyazmaları saxlayır, araşdırır və transliterasiya edərək müasir oxucuya təqdim edir.

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Back to top button
Zəng et WhatsApp