İnsan həyatının müxtəlif dövrləri onun bədənində, düşüncəsində, davranışlarında və sosial münasibətlərində fərqli dəyişikliklər yaradır. Bu dövrlərdən biri də cəmiyyətin diqqətində olan, bəzən anlaşılmazlıqla, bəzən də narahatlıqla müşayiət edilən, lakin əslində olduqca həssas və kritik mərhələ olan “ərgənlik”dir. Ərgən sözü cəmiyyətin gündəlik danışığında sıx işlənən anlayış olsa da, onun mənası, əhatə etdiyi yaş dövrü, bu mərhələdə baş verən dəyişikliklər və həmin yaş qrupunun ehtiyacları barədə dərin elmi, sosial və psixoloji biliklər çox zaman nəzərə alınmır. Halbuki ərgənlik insan həyatında yetkinliyə keçid mərhələsi olaraq birmənalı şəkildə hər bir fərdin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Ərgənlik həm fiziki dəyişikliklərin başladığı, həm də insanın şəxsiyyət kimi formalaşmağa başladığı dövrdür. Bu mərhələ həm gəncin özü, həm də valideynlər, müəllimlər, cəmiyyət üçün bir sınaq və adaptasiya dövrü kimi çıxış edir. Ərgənlərin davranışları, psixoloji vəziyyəti, sosial çevrəyə münasibətləri və ailə ilə əlaqələri onların gələcək həyatda necə bir insan olacağını müəyyən edən əsas göstəricilərdən biridir. Ərgən sözünün mənası və bu anlayış ətrafında formalaşan bütün yanaşmaların düzgün anlaşılması həm fərdi, həm də sosial baxımdan önəmlidir.
Ərgən sözünün lüğəvi və etimoloji mənası
Ərgən sözü Azərbaycan dilində “yeniyetmə”, “gənc”, “buluğa çatmaqda olan” anlamlarında işlədilir. Bu söz əsasən 11-19 yaş arası uşaqları və gəncləri ifadə etmək üçün istifadə olunur. Ərgənlik həm fiziki, həm hormonal, həm də psixoloji dəyişikliklərin başladığı və davam etdiyi mərhələdir. Etimoloji baxımdan bu söz türk dillərində “ərmək”, yəni “yetişmək, boy atmaq, formalaşmaq” kökündən yaranıb. Ərgən – artıq uşaq olmayan, amma tam yetkinə də çevrilməmiş şəxs deməkdir.
Ərgən anlayışı ilə bağlı olaraq bəzən yanlış düşüncələr meydana gəlir. Cəmiyyətdə bu yaş dövrü yalnız problemli, çətin xarakterli gənclərlə eyniləşdirilir. Halbuki əslində bu mərhələ insan həyatında özünüdərketmə və inkişafın təməl dövrüdür. Ərgən təkcə fiziki dəyişiklik yaşayan bir insan deyil, həm də cəmiyyətə, ailəyə, şəxsiyyətə aid suallar verən, cavab axtaran, yerini müəyyən etməyə çalışan bir fərddir.
Ərgənlik dövrünün yaş aralığı və mərhələləri
Ərgənlik dövrü adətən 11 yaşdan başlayaraq 18-19 yaşadək davam edir. Bu dövr üç əsas mərhələyə bölünür:
– Erkən ərgənlik (11-13 yaş)
– Orta ərgənlik (14-16 yaş)
– Gec ərgənlik (17-19 yaş)
Erkən mərhələdə əsasən bədən dəyişiklikləri baş verir. Uşağın səsi qalınlaşır, boyu sürətlə uzanır, əzələ quruluşu dəyişir, qız və oğlanlarda cinsi yetkinlik əlamətləri meydana çıxır. Bu dövrdə öz görünüşünə maraq artır, bəzən güvən problemi və sosial müqayisə hissi güclənir.
Orta mərhələdə artıq psixoloji dəyişikliklər dərinləşir. Fərd özünü cəmiyyətdə necə təqdim etməyi, hansı dəyərlərə sahib olduğunu anlamağa başlayır. Dostluq münasibətləri, romantik hisslər, liderlik, üsyankar davranışlar bu mərhələdə daha qabarıq şəkildə ortaya çıxır.
Gec mərhələdə isə şəxsiyyət formalaşması daha sabit hala gəlir. Gənc artıq özünü bir yetkin kimi hiss etməyə başlayır və gələcəklə bağlı qərarlar verir. Bu dövr həm də peşə seçimi, məsuliyyətli qərarlar, ailədən müstəqilləşmə və cəmiyyətə uyğunlaşma kimi məsələləri gündəmə gətirir.
Ərgənlikdə fiziki dəyişikliklər
Ərgənlik dövründə insan bədənində baş verən dəyişikliklər hormonların təsiri ilə əlaqədardır. Bu hormonlar hipofiz vəzi tərəfindən ifraz olunur və cinsi hormonların – estrogen və testosteronun fəaliyyətini artırır. Bu da həm qız, həm oğlan uşaqlarında müxtəlif dəyişikliklərə səbəb olur.
Qızlarda aybaşı başlayır, sinə inkişaf edir, bədən formalaşır. Oğlanlarda isə səs qalınlaşır, üz və bədəndə tüklər çıxır, əzələ kütləsi artır. Bu dəyişikliklər çox zaman gənclərdə narahatlıq və kompleks yarada bilir. Öz görünüşünü bəyənməmək, başqaları ilə müqayisə etmək kimi hallar depressiya və sosial təcridə səbəb ola bilər.
Valideynlərin və müəllimlərin bu mərhələdə diqqətli və anlayışlı olması, fiziki dəyişiklikləri normal bir proses kimi qəbul etdirməsi gəncin psixoloji sağlamlığını qorumağa yardımçı olur.
Ərgən psixologiyası və şəxsiyyətin formalaşması
Ərgənlik dövrü psixoloji baxımdan insan həyatında ən mürəkkəb mərhələlərdən biridir. Bu dövrdə gənclər kim olduqlarını anlamağa, özlərinə bir şəxsiyyət və dəyər sistemi qurmağa çalışırlar. Ərgən daim özünə “Mən kiməm?”, “Məni cəmiyyət necə qəbul edir?”, “Gələcəyim nə olacaq?” suallarını verir.
Bu axtarış bəzən daxili konfliktlərə, ailə ilə qarşıdurmalara, emosional dalğalanmalara səbəb ola bilər. Ərgənlər bəzən çox emosional, həssas, impulsiv davranırlar. Bunun səbəbi beynin ön payının – qərarvermə və planlama hissəsinin tam inkişaf etməməsidir. Bu səbəbdən ərgənlər riskli davranışlara meyilli olur, qərarlarında sabitlik olmaya bilər.
Bu mərhələdə gənclərlə dialoq qurmaq, onları dinləmək, dəstəkləmək son dərəcə vacibdir. Əgər ərgən şəxs ailəsində, məktəbdə və sosial çevrəsində anlaşıldığını hiss edirsə, o zaman psixoloji baxımdan daha sağlam bir gəncə çevrilir.
Ərgən və sosial münasibətlər
Ərgənlər üçün dostlar, sinif yoldaşları və ya sosial çevrə böyük əhəmiyyət daşıyır. Onlar bu yaşda ailədən çox, bəzən dostlarının fikirlərinə önəm verirlər. Qrup içində qəbul olunmaq, rədd edilməmək onlar üçün həyati önəm daşıyır. Bu da onların davranışlarına təsir edir. Məsələn, dostları tərəfindən bəyənilmək üçün öz fikirlərindən vaz keçmək, riskli davranışlara qoşulmaq ehtimalı artır.
Sosial münasibətlər zamanı ərgənlər empati, əməkdaşlıq, liderlik, rəqabət, ünsiyyət və emosional tənzimləmə kimi sosial bacarıqları qazanmağa başlayırlar. Bu bacarıqlar onların gələcəkdə necə bir həyat yaşayacağına birbaşa təsir edir.
Ailələrin və müəllimlərin sosial bacarıqların inkişafı üçün müsbət mühit yaratması, gənclərin fərdi xüsusiyyətlərinə hörmətlə yanaşması və onların sosial təcrübələrini düzgün istiqamətləndirməsi bu prosesdə mühüm rol oynayır.
Ərgənlik və təhsil
Ərgənlik dövründə təhsil yalnız akademik biliklərlə məhdudlaşmamalı, həm də şəxsi və sosial inkişafı dəstəkləməlidir. Bu yaşda olan gənclər artıq müstəqil düşünmək, öz qərarlarını vermək istəyirlər. Əgər məktəb sistemi bu ehtiyacı qarşılamırsa, onlar motivasiyasız və laqeyd ola bilərlər.
Müəllimlərin ərgən şagirdlərlə münasibətləri qarşılıqlı hörmət və anlayış üzərində qurulmalıdır. Cəza və sərt nəzarət deyil, istiqamətləndirici yanaşma bu dövrdə daha təsirlidir. Həmçinin, məktəblərdə psixoloji dəstək xidmətlərinin mövcudluğu, peşə yönləndirmə, stresslə mübarizə kimi proqramların tətbiqi ərgənlərin təhsil həyatını uğurlu və sağlam edə bilər.
Ərgənlikdə ailənin rolu
Ərgənlik ailə ilə münasibətlər baxımından da dönüş nöqtəsidir. Uşaq ikən valideynlərinə kor-koranə inanan fərd bu dövrdə onların qərarlarını sorğulamağa başlayır. Bu bəzən münaqişələrə və anlaşılmazlıqlara səbəb olur. Əslində bu qarşıdurma təbii və inkişafın bir hissəsidir.
Valideynlərin sərt nəzarət və qadağalar yerinə açıq ünsiyyət, sərhədləri aydın şəkildə izah etmə, seçimlərə hörmət göstərmə və eyni zamanda istiqamət göstərmə mövqeyi ərgənin etibarını qazanmaqda və sağlam ailə bağları yaratmaqda əsas rol oynayır.
Ərgənlik və müasir texnologiyalar
Son illər ərgənlik dövrü texnoloji vasitələrin təsiri altında daha da mürəkkəbləşib. Sosial şəbəkələr, onlayn oyunlar, virtual dostluqlar bu yaşda olan şəxslərin gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu həm faydalı, həm də təhlükəli nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Pozitiv tərəfdən texnologiya vasitəsilə gənclər dünyagörüşlərini artırır, öyrənir, yaradıcı bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Lakin eyni zamanda kibertəzyiq, asılılıq, özünü başqaları ilə müqayisə və real həyatdan uzaqlaşma kimi mənfi təsirlər də ortaya çıxır. Valideynlərin və müəllimlərin bu sahədə də bilikli və nəzarətçi olması vacibdir.
Ərgənlik dövrü insan həyatının ən mürəkkəb və bir o qədər də önəmli mərhələsidir. Bu dövr təkcə fiziki dəyişikliklərlə deyil, psixoloji, sosial və mənəvi yönləri ilə də fərdin gələcəyini müəyyənləşdirir. Ərgənlik bir axtarış, formalaşma, özünü tanıma və kimliyini müəyyən etmə mərhələsidir. Bu dövrdə gənclərə yanaşma anlayış, empati, səbr və düzgün istiqamətləndirmə ilə müşahidə olunmalıdır. Cəmiyyətin hər bir üzvü – ailə, müəllim, psixoloq və dostlar ərgənin inkişafında və gələcək həyatının təməlində mühüm rol oynayır. Bu mərhələyə göstərilən diqqət, əslində bütöv bir cəmiyyətin sağlam gələcəyinə atılmış addımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ərgən sözünün mənası yeniyetmə, buluğa çatmaqda olan, yetkinlik mərhələsinə keçid edən gənc şəxs deməkdir. Adətən 11-19 yaş arası fərdlər bu kateqoriyaya aid edilir.
Ərgənlik ümumiyyətlə 11 yaşında başlayır və 18-19 yaşına qədər davam edir. Bəzi hallarda bu mərhələnin başlanğıcı və sonu fərdi olaraq dəyişə bilər.
Bu dövrdə səs qalınlaşır, boy artır, əzələlər inkişaf edir, bədəndə tüklənmə olur, qızlarda aybaşı başlayır, bədən formalaşır.
Hormonal dəyişikliklər, psixoloji axtarış, şəxsiyyətin formalaşması və sosial təsirlər ərgənlərin davranışlarında dəyişkənlik yaradır.
Bəli, bu dövrdə özünəinam əksikliyi, sosial təcrid və psixoloji çətinliklər depressiya və stress hallarına səbəb ola bilər.
Anlayışla, səbrlə, açıq ünsiyyətlə və sərhədləri izah edərək yanaşmalıdırlar. Həm də onları dinləmək və seçimlərinə hörmət etmək vacibdir.
Məktəb təkcə təhsil yeri deyil, sosial bacarıqların, şəxsiyyətin və gələcək həyatın təməlini formalaşdıran mühüm mühitdir.
Həm müsbət, həm də mənfi təsirləri ola bilər. Dünya görüşünü artırsa da, kibertəzyiq və asılılıq da yaradaraq psixoloji narahatlığa səbəb ola bilər.
Bu yaşda dostluq gəncin sosial dəstəyi, özünəinamı və şəxsiyyət inkişafı üçün əsas faktorlardan biridir.
Psixoloqlar bu dövrdə emosional dəyişiklikləri izləməli, gəncə dəstək verməli və valideynlərlə əməkdaşlıq etməlidirlər. Erken müdaxilə psixoloji problemlərin qarşısını ala bilər.
