Eritrosit : Quruluşu, Tərkibi, Funksiyaları

İnsan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün qan dövranı sistemi həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu sistemin əsas daşıyıcı elementlərindən biri olan eritrositlər, yəni qırmızı qan hüceyrələri, oksigenin toxumalara daşınmasında və karbon qazının orqanizmdən çıxarılmasında əsas rolu oynayır. Eritrositlərin quruluşu, yaranma prosesi, funksiyaları və müxtəlif xəstəliklərlə əlaqəsi bioloji və tibbi sahələrdə araşdırmaların əsas mövzularındandır. Eritrositlərin insan sağlamlığındakı rolu yalnız fiziki daşıma prosesi ilə məhdudlaşmır, həmçinin immunitet, metabolik proseslər və bəzi hormonal balansların qorunmasında da dolayı yolla iştirak edirlər. Eritrositlər haqqında anlayışın genişlənməsi onların tibbdə diaqnostik əhəmiyyətini də artırır.

Eritrositlərin quruluşu və tərkibi

Eritrositlər mikroskopik ölçülərdə olan, nüvəsiz, disk formalı hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr əsasən hemoglobindən ibarətdir. Hemoglobinin molekulunda dörd ədəd heme qrupu yerləşir ki, hər biri bir molekul oksigenlə birləşə bilər. Eritrositlərin forması onların səth sahəsini artırır, bu da qazların daşınmasında daha səmərəli fəaliyyət göstərmələrinə imkan verir. Eritrosit membranı çevik və elastik olduğuna görə ən dar kapilyarlardan belə rahat keçə bilir. Onların diametri təxminən 6-8 mikrometr, qalınlığı isə 2 mikrometrdir. Hüceyrənin əsas maddəsi olan hemoglobin, tərkibində dəmir saxlayır və oksigenlə birləşərək onun qana qırmızı rəng verməsini təmin edir.

Eritrositlərin yaranması prosesi

Eritrositlərin yaranması prosesi hematopoez adlanır və əsasən sümük iliyində baş verir. Bu prosesdə ilk mərhələdə hematopoetik kök hüceyrələr proeritroblastlara çevrilir. Daha sonra proeritroblastlar bir neçə inkişaf mərhələsindən keçərək retikulosit formasına gəlir və sonda tam formalaşmış eritrositə çevrilir. Bu çevrilmə zamanı hüceyrə nüvəsini itirir və yalnız hemoglobinlə dolu bir struktur halına gəlir. Eritropoez adlanan bu prosesin tənzimlənməsində əsas rol eritropoetin adlı hormona məxsusdur. Eritropoetin böyrəklər tərəfindən ifraz olunur və qanda oksigenin miqdarı azaldıqda onun səviyyəsi artır.

Eritrositlərin əsas funksiyaları

Eritrositlərin ən mühüm funksiyası oksigenin ağciyərlərdən bədən toxumalarına, karbon qazının isə toxumalardan ağciyərlərə daşınmasıdır. Bu prosesi hemoglobinin oksigenlə və karbon qazı ilə birləşmə qabiliyyəti təmin edir. Eyni zamanda, eritrositlər qanın turşuluq-qələvilik balansını (pH) tənzimləməkdə, bədəndə istilik tarazlığını saxlamaqda və bəzi toksinlərin zərərsizləşdirilməsində də iştirak edir. Eritrositlər orqanizmin maddələr mübadiləsində əvəzsiz rola malikdirlər və onların funksional pozğunluqları ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

Eritrositlərin ömrü və dağılması

Eritrositlərin orta ömrü təxminən 120 gündür. Bu müddət ərzində onlar qan dövranında fasiləsiz işləyərək qazların daşınması funksiyasını yerinə yetirirlər. Müddəti bitmiş və ya zədələnmiş eritrositlər əsasən dalaq, qaraciyər və sümük iliyi tərəfindən tutulur və makrofaqlar vasitəsilə parçalanır. Eritrositin parçalanması nəticəsində hemoglobin də ayrılır. Hem molekulundan biliverdin və sonra bilirubin əmələ gəlir ki, bu maddələr daha sonra öd vasitəsilə orqanizmdən xaric olunur. Dəmir isə yenidən eritropoez prosesində istifadə olunmaq üçün bədəndə saxlanılır.

Eritrositlərin sayına təsir edən amillər

Eritrositlərin sayı müxtəlif fizioloji və patoloji amillərə görə dəyişə bilər. Normalda kişi orqanizmində 4,7-6,1 milyon/μl, qadınlarda isə 4,2-5,4 milyon/μl arasında dəyişir. Hamiləlik, fiziki aktivlik, yüksək dağ iqlimi kimi amillər bu sayda dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, dəmir çatışmazlığı, B12 vitamini əskikliyi, böyrək və qaraciyər xəstəlikləri də eritrositlərin sayında azalmaya və ya artmaya gətirib çıxara bilər. Bu səbəblə qan analizləri eritrositlərin miqdarının və funksional vəziyyətinin təyini baxımından mühüm diaqnostik vasitədir.

Anemiya və eritrositlə bağlı xəstəliklər

Eritrositlərlə əlaqəli ən çox rast gəlinən xəstəlik anemiyadır. Anemiya eritrositlərin və ya onların daşıdıqları hemoglobinin azalması ilə xarakterizə olunur. Bu hal nəticəsində toxumalar kifayət qədər oksigen ala bilmir və bu da halsızlıq, başgicəllənmə, nəfəs darlığı kimi simptomlarla özünü göstərir. Anemiyanın növləri çoxdur: dəmir çatışmazlığı anemiyası, meqaloblastik anemiya, aplastik anemiya və s. Bundan başqa, oraqvari hüceyrə anemiyası kimi genetik xəstəliklər də eritrositlərin formasını və funksiyasını dəyişə bilər. Bu tip patologiyalar orqanizmin ümumi funksional qabiliyyətini ciddi şəkildə zəiflədə bilər.

Eritrositlərin analizi və laborator göstəricilər

Eritrositlərin laborator analizləri qan testləri vasitəsilə aparılır. Ən çox istifadə edilən testlərdən biri ümumi qan analizidir (ÜQA). Bu analizdə eritrositlərin sayı, həcmi (MCV), hemoglobin miqdarı (Hb), hematokrit (Hct), orta hemoglobin miqdarı (MCH) və digər göstəricilər araşdırılır. Məsələn, MCV eritrositlərin ölçüsünü göstərir və normadan kənara çıxması onların anormal formasından xəbər verir. Bu göstəricilər həkimə xəstəliyin növünü və səbəbini müəyyən etməkdə kömək edir. Eritrositlərin analizi ilə anemiya, qanaxma, infeksiyalar və digər qanla bağlı xəstəliklər aşkarlana bilər.

Eritrositlərin süni istehsalı və biotibbi yanaşmalar

Son illərdə biotexnologiyanın inkişafı ilə eritrositlərin laborator şəraitdə süni şəkildə hazırlanması üzərində işlər aparılır. Bu istiqamətdə əsas məqsəd qan donoru çatışmazlığını aradan qaldırmaq və təcili hallarda süni eritrositlərin istifadəsini təmin etməkdir. Hələlik bu texnologiya eksperimental mərhələdə olsa da, gələcəkdə klinik tətbiq imkanlarının artacağı gözlənilir. Süni eritrositlərin hazırlanması üçün kök hüceyrələrdən istifadə olunur və bu prosesin yüksək texniki bacarıq və xərclər tələb etdiyi bildirilir. Bu yanaşma tibb sahəsində inqilabi dəyişikliklərə yol aça bilər.

Eritrositlər və idman

Fiziki aktivlik və idman fəaliyyəti eritrositlərin sayına və fəaliyyətinə təsir edir. Məşq zamanı orqanizmin oksigenə olan tələbatı artdığı üçün eritropoetin səviyyəsi yüksəlir və bu da eritropoez prosesini sürətləndirir. Bu səbəblə peşəkar idmançılarda eritrositlərin sayı daha yüksək ola bilər. Bununla belə, bəzi idmançılar performansı artırmaq üçün qan dopinqi və ya süni eritropoetin istifadəsinə əl atırlar ki, bu da sağlamlıq üçün ciddi risklər yaradır. Qan dövranı sisteminin təbii gücləndirilməsi isə daha dayanıqlı və təhlükəsiz bir yanaşmadır.

Eritrositlərin digər hüceyrələrlə əlaqəsi

Eritrositlər qanda tək fəaliyyət göstərmir. Onlar leykositlər (ağ qan hüceyrələri) və trombositlərlə birgə orqanizmin müdafiə, laxtalanma və daşıyıcı funksiyalarını koordinasiyalı şəkildə həyata keçirirlər. Eritrositlərin oksigen daşıması, leykositlərin infeksiyalara qarşı mübarizəsi və trombositlərin qanaxmanı dayandırması qan dövranı sisteminin bütöv funksional mexanizmini təşkil edir. Hər üç hüceyrə növü arasında mövcud olan tarazlıq və qarşılıqlı əlaqə orqanizmin sağlamlığı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Eritrositlər insan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün vazkeçilməz hüceyrələrdir. Onların struktur və funksional xüsusiyyətləri orqanizmin oksigenlə təminatı və ümumi metabolik proseslər baxımından əhəmiyyEritrositlərin ömrü nə qədərdir?ətlidir. Eritrositlərin yaranması, ömrü, parçalanması və say göstəriciləri həm sağlamlıq, həm də xəstəliklərin diaqnostikası baxımından mühüm rol oynayır. Onlarla bağlı pozuntuların vaxtında müəyyən edilməsi və düzgün yanaşma ilə müalicəsi, ümumi həyat keyfiyyətini artırmaq baxımından vacibdir. Müasir tibbin inkişafı ilə eritrositlərin süni istehsalı və funksional təhlilləri yeni üfüqlər açmaqdadır.

Ən çox verilən suallar