Ərköyünlük anlayışı, yalnız fərdi bir davranış forması olaraq deyil, həm də ailə tərbiyəsi, cəmiyyətin sosial strukturu və mədəniyyət baxımından formalaşan geniş bir psixoloji və sosioloji fenomendir. Ərköyün şəxsiyyətlər cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində rast gəlinə bilən insanlardır. Onların davranışları bəzən sadəcə uşaqlıq dövrünün təbii mərhələsi kimi qiymətləndirilsə də, çox zaman yetkinlik yaşına qədər davam edən və ətraf mühitlə münasibətlərə mənfi təsir göstərən bir tərbiyə probleminin nəticəsi kimi də başa düşülür.
Ərköyünlük, əsasən, bir fərdin öz istədiyini etmək üçün daim israr etməsi, qaydalara və məhdudiyyətlərə qarşı çıxması, başqalarının fikirlərini və sərhədlərini nəzərə almaması kimi xüsusiyyətlərlə müşayiət olunur. Belə xüsusiyyətlər isə həm fərdi inkişafı, həm də sosial münasibətləri ciddi şəkildə zədələyə bilər. Bu anlayışın formalaşma səbəbləri, psixoloji mənbələri, ailə içində rolu, təhsilə və cəmiyyətə təsiri bu yazının əsas fokusunu təşkil edir.
Ərköyünlük Anlayışının Mahiyyəti
Ərköyünlük — ədəb normalarını və sosial davranış qaydalarını görməzdən gələn, öz istəklərini mərkəzə qoyan və qarşısındakı insanın haqlarını nəzərə almayan davranış modelidir. Bu davranış əsasən özünü ailə, məktəb, dost mühiti və ictimai yerlərdə biruzə verir. Ərköyün şəxs müəyyən etdiyi sərhədləri başqalarına zorla qəbul etdirməyə çalışır və hər hansı tənqidi qəbul etməkdə çətinlik çəkir.
Ərköyünlük çox zaman uşaq yaşlarından başlayır. Xüsusilə valideynlərin övladlarına hər istədiyini verməsi, qayda qoymaması, “yox” deməkdən çəkinməsi bu davranışın təməlini təşkil edir. Sonradan bu davranışlar normaya çevrilərək şəxsiyyətin bir parçası halına gəlir və cəmiyyətdə təkrar olunan neqativ münasibətlərə səbəb olur.
Ərköyün Davranışların Yaranma Səbəbləri
Ərköyünlük təkcə irsi və fərdi xüsusiyyətlərlə izah olunmur. Ən mühüm səbəblərdən biri ailə tərbiyəsindəki qeyri-kafi sərhədqoymadır. Uşaqlar davranış normalarını ailədən öyrənir. Əgər valideynlər uşaq nə istəsə dərhal yerinə yetirirsə, sərhədsiz və qeyri-şərtli icazə verirsə, bu uşağın gələcəkdə ərköyün olma ehtimalını artırır.
Başlıca səbəblər arasında aşağıdakılar yer alır:
- Ailənin uşağa həddindən artıq müdaxilə etməsi və ya tamamilə laqeyd qalması
- Valideynlər arasında fikir ayrılığı və tərbiyə üslubunun ziddiyyəti
- Uşağın emosional ehtiyaclarının düzgün qarşılanmaması
- Sosial təsir (televiziya, sosial media, oyunlar)
- Akademik və ictimai mühitdə təzyiqlərin olmaması və hər şeyin asan əldə olunması
Bu səbəblər fərdin özünü müstəsna və toxunulmaz saymasına gətirib çıxarır və nəticədə şəxs özünü digər insanlardan üstün görməyə başlayır.
Ailə Mühitində Ərköyün Uşaqların Təsiri
Ərköyün uşaqlar ailə daxilində ciddi balans pozuntularına səbəb ola bilirlər. Bu cür uşaqlar tez-tez valideynləri manipulyasiya etməyə çalışır, bacı-qardaşları ilə münasibətlərdə ədalətsizlik yaradır və evdəki ümumi psixoloji mühiti pozurlar. Ərköyün uşaqların hər istəyini həyata keçirmək üçün ağlama, qışqırma, küsüb oturmaq kimi üsullardan istifadə etməsi ailənin ümumi harmoniyasını sarsıdır.
Bəzi valideynlər bunu müvəqqəti mərhələ kimi qəbul etsə də, uzunmüddətli dövrdə ərköyün davranışlar ailə sistemində güclü gərginliklərə səbəb ola bilər. Digər uşaqlar özlərini geri planda hiss edə, ailə içində diqqət və sevgi bərabər bölüşdürülmədikdə isə psixoloji travmalar formalaşa bilər.
Məktəbdə və İctimaiyyətdə Ərköyün Davranışların Nəticələri
Ərköyün uşaqlar məktəb mühitində müəllimlərlə və sinif yoldaşları ilə tez-tez problem yaşayırlar. Onlar qaydalara tabe olmaq istəmir, sinif daxilində öz istəklərini ön plana çıxarır və müəllimlərin tövsiyələrinə qarşı laqeyd davranırlar. Bu isə təkcə tədris prosesini pozmur, həm də digər şagirdlərin psixoloji rahatlığını əngəlləyir.
İctimaiyyət içində isə ərköyün insanlar sosial qaydalara etinasız yanaşır, növbə gözləməz, başqalarının sərhədlərinə hörmətsizlik edir və qrup içində əməkdaşlıqdan qaçırlar. Bu cür davranışlar iş mühitində, dost çevrəsində və ailə qurduqdan sonra evlilik münasibətlərində ciddi gərginliklərə səbəb ola bilər.
Ərköyünlük və Emosional Tənzimləmə
Ərköyün insanların ümumi psixoloji xüsusiyyətlərindən biri də emosiyalarını tənzimləyə bilməmələridir. Onlar əsəblərini cilovlamaqda çətinlik çəkir, kiçik narahatlıqları böyük böhrana çevirirlər. Ərköyün şəxs kritik vəziyyətlərdə sakit və məntiqli qərar vermək əvəzinə, ani emosional reaksiya ilə davranır.
Bu emosional tarazlığın olmaması isə yalnız şəxsi həyatlarına deyil, peşə fəaliyyətlərinə və sosial münasibətlərinə də mənfi təsir göstərir. Ərköyünlük nə qədər xarakter xüsusiyyəti kimi görünsə də, əslində ciddi emosional qeyri-sabitliyin göstəricisidir.
Ərköyün Davranışların Psixoloji Aspektləri
Psixoloji baxımdan ərköyünlük bir növ diqqət mərkəzində olma ehtiyacının ifadəsidir. Bu şəxsiyyətlər üçün “mən” həmişə birinci planda olur. Onlar başqasının hisslərini və hüquqlarını tanımaqda çətinlik çəkirlər. Bu isə onları empati qurmaqdan və sosial uyğunlaşmadan məhrum edir.
Ərköyünlük çox zaman narsistik meyillərlə üst-üstə düşür. Özünü bəyənmək, tənqidə qapalı olmaq və daim diqqət mərkəzində qalmaq istəyi bu kateqoriyaya aiddir. Bəzi hallarda isə bu, valideyn sevgisinin yetərsizliyi nəticəsində yaranan bir kompensasiya mexanizmidir.
Ərköyün Uşaqların Böyüyəndə Qarşılaşdıqları Çətinliklər
Ərköyün uşaqlar yetkin olduqda həyatın sərt reallıqları ilə toqquşanda ciddi çətinliklər yaşayırlar. Onlar iş mühitində kollektivlə uyğunlaşmaqda, ailə qurmaqda və məsuliyyətli qərarlar verməkdə çətinlik çəkirlər. Həyatlarında ilk dəfə “yox” cavabı ilə qarşılaşanda isə emosional çöküntü yaşaya bilirlər.
Ərköyün böyüklər çox zaman dostsuz, tənhalıq içində və psixoloji narahatlıqların içində qalırlar. Onlar sosial münasibətləri idarə etməkdə aciz qalır və nəticədə özlərini daim narazı, qəzəbli və narahat hiss edirlər.
Ərköyünlükdən Çıxış Yolları və Düzgün Yanaşma Üsulları
Ərköyünlük müalicə olunmalı bir davranış modelidir. Bu prosesi düzgün tərbiyə, psixoloji dəstək və sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi ilə həyata keçirmək mümkündür. Ailə daxilində “yox” deməyi öyrənmək, uşağa hər şeyin istənildiyi kimi olmayacağını göstərmək vacibdir.
Psixoloqların tövsiyələrinə görə:
- Uşaqlara yaşına uyğun məsuliyyətlər verilməlidir.
- Davranış nəticələrinin izah olunması vacibdir.
- Ən kiçik uğur belə təşviq edilməli, ancaq sərhədlər qorunmalıdır.
- Əməkdaşlıq və paylaşmaq vərdişi kiçik yaşlardan aşılanmalıdır.
- Ailə və məktəb birlikdə işləməli, davranış izlənməlidir.
Ərköyün davranışlar dəyişdirilə bilər, lakin bunun üçün həm ailənin, həm təhsil sisteminin, həm də fərdin özünün əməkdaşlığı və anlayışı vacibdir.
Ərköyünlük sadəcə bir davranış pozuntusu deyil, bir şəxsiyyət probleminin təzahürüdür. Bu hal təkcə fərdin özünü deyil, ətrafındakı insanları da əziyyətə salır və cəmiyyətdə sosial disharmoniyaya səbəb olur. Ərköyün insanlar sosial sistemdə bərabərlik və qarşılıqlı hörmət prinsiplərini pozur, əməkdaşlığı və empati hissini zədələyirlər. Onların formalaşmasında ailə, cəmiyyət, təhsil və psixoloji şəraitin rolu danılmazdır. Lakin düzgün müdaxilə və vaxtında psixoloji dəstək göstərilməklə bu davranışlar dəyişdirilə, fərd daha balanslı və sosial baxımdan uyğun şəxsiyyətə çevrilə bilər.
Ən çox verilən suallar
Ərköyünlük, şəxsin öz istəklərini daim önə çəkməsi, sosial və mənəvi qaydalara qarşı çıxması və başqalarının sərhədlərini nəzərə almadan davranması ilə xarakterizə olunur.
Ərköyünlük əsasən uşaqlıq dövründə, ailə tərbiyəsində sərhəd qoyulmaması və uşağın istəklərinin hədsiz şəkildə yerinə yetirilməsi nəticəsində formalaşır.
Ərköyün uşaqlar ailədə psixoloji gərginlik yaradır, ailədaxili münasibətlərdə balansı pozur və digər uşaqlarda laqeydlik və diqqətsizlik hissi doğura bilər.
Ərköyün uşaqlar müəllimlərin göstərişlərinə əməl etmir, qaydalara qarşı çıxır və sinif yoldaşları ilə konfliktlər yaşayaraq ümumi tədris mühitini pozurlar.
Yetkinlik dövründə ərköyün insanlar sosial münasibətlərdə, iş həyatında və ailə qurmaqda ciddi çətinliklərlə qarşılaşır, adaptasiya problemi yaşayırlar.
Bəli. Ərköyünlük çox zaman emosional tənzimləmədə çətinlik, özünüidarə problemləri və yüksək həssaslıqla əlaqələndirilir.
Ərköyün şəxslər empati bacarığından məhrum ola bilər, çünki öz ehtiyaclarını hər şeydən üstün tutduqları üçün başqalarının hisslərini dərk etməyə maraq göstərməzlər.
Bu davranış forması insanı eqoist və çətin xarakterli göstərdiyindən, dostluq, ailə və əməkdaşlıq münasibətlərində qarşıdurmalar və tənhalıq yaradır.
Doğru tərbiyə yanaşması, psixoloji dəstək, sərhədlərin öyrədilməsi və davranış nəticələrinin göstərilməsi ərköyünlüyün azaldılmasında əsas rol oynayır.
Onlarla sərhədləri aydın şəkildə göstərmək, ardıcıl və sakit mövqe qorumaq və manipulyativ davranışlara qarşı güzəştə getməmək tövsiyə olunur.
