Müasir dövrün sürətlə dəyişən həyat tərzi, texnologiyanın geniş tətbiqi və iş şəraitinin dəyişməsi insan sağlamlığı və fəaliyyət səmərəliliyi üzərində dərin təsirlər yaradır. İnsanların gündəlik həyatında uzun saatlar kompüter qarşısında oturması, iş mühitində hərəkətsiz qalması, fiziki yüklənmələrin artması bir sıra sağlamlıq və psixoloji problemlərin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu problemlərin qarşısını almaq və insanın fəaliyyətini daha məhsuldar etmək üçün isə elm və texnologiyanın təqdim etdiyi ən təsirli vasitələrdən biri erqonomik yanaşmadır.
Erqonomik anlayışı son illərdə xüsusilə iş yerlərində, mebel istehsalında, texnoloji cihazların dizaynında və ümumi məhsul inkişafında sıx istifadə olunur. Bu termin yalnız rahatlıq deyil, həm də sağlamlıq, təhlükəsizlik, iş keyfiyyəti və səmərəlilik kimi amillərlə birbaşa əlaqəlidir. Erqonomika insanla mühit arasında olan qarşılıqlı münasibətləri öyrənərək, onları optimallaşdırmağa çalışır.
Erqonomik nə deməkdir?
Erqonomik sözü “erqonomika” elminə əsaslanır. Bu termin yunanca “ergon” (iş) və “nomos” (qanun) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Erqonomika insanla onun fəaliyyət göstərdiyi mühit arasında fiziki, psixoloji və sosial baxımdan uyğunluğun təmin edilməsini araşdıran elmdir. Yəni erqonomik anlayış, əşyaların və mühitin insanın imkan və ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması prosesini ifadə edir.
Erqonomik bir masa, kürsü və ya avadanlıq o deməkdir ki, həmin obyekt insanın fiziki quruluşuna uyğun şəkildə dizayn edilib və uzunmüddətli istifadə zamanı onun sağlamlığına zərər vermir. Beləliklə, erqonomik dizayn insanın rahatlığını, məhsuldarlığını və təhlükəsizliyini artırır.
Erqonomikanın elmi və praktik əsasları
Erqonomika multidissiplinar bir sahədir. Bu elm sahəsi təkcə dizayn və mühəndisliklə deyil, həm də fiziologiya, antropometriya, psixologiya, biomexanika və iş sağlamlığı ilə sıx əlaqəlidir. Erqonomika əsasən aşağıdakı üç aspekti əhatə edir:
- Fiziki erqonomika: İnsanın bədən quruluşu, əzələ yükü, oynaqların hərəkəti və oturma-durma mövqelərinin düzgün dizaynla uyğunlaşdırılması.
- Koqnitiv erqonomika: İnsan zehni ilə əlaqəli yüklənmə, qərar vermə, diqqət, yaddaş və stress faktorlarının optimallaşdırılması.
- Təşkilati erqonomika: İşin təşkili, komandalar arasında əlaqə, iş qrafiki və məsuliyyət bölgüsünün insan üçün ən uyğun şəkildə qurulması.
Erqonomik prinsipə əsaslanan sistemlər insanın fəaliyyətini fiziki və psixoloji baxımdan asanlaşdırır, onu sağlam şəkildə iş mühitində daha uzun müddət saxlayır.
Erqonomikanın tətbiq sahələri
Erqonomik anlayış çox geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Ən çox istifadə olunduğu sahələr bunlardır:
- Ofis mühiti: Masa, stul, kompüter monitoru, klaviatura və işıqlandırma sistemləri erqonomik prinsiplərlə qurulmalıdır.
- Sənaye sahələri: Maşınların idarəetmə paneli, işçi avadanlıqları və iş mövqeləri uyğun hündürlük, məsafə və güc parametrlərinə uyğunlaşdırılır.
- Təhsil sahəsi: Şagird və tələbələr üçün parta və oturacaqların uyğun dizaynı onların dayaq-hərəkət sistemini qoruyur.
- Səhiyyə: Cərrahların və tibbi personalın iş şəraiti, uzunmüddətli dayanıqlı vəziyyətlər üçün avadanlıq dizaynı.
- Ev şəraiti: Mətbəx mebeli, yataq, kreslo və məişət texnikaları erqonomik prinsiplərə uyğun istehsal edildikdə istifadəçinin sağlamlığına töhfə verir.
Bu sahələrin hər birində erqonomik yanaşma insanın yorğunluğunu azaldır, məhsuldarlığını artırır və sağlamlıq risklərini minimuma endirir.
Erqonomik dizayn və mebel
İnsanların oturaq həyat tərzi sürətlə yayıldıqca, oturduğumuz kreslo və masa kimi sadə görünən əşyaların dizaynı həyati əhəmiyyət daşımağa başlayıb. Erqonomik mebel o mebeldir ki, insanın boyuna, bel əyriliyinə, qolların uzunluğuna və oturma mövqeyinə tam uyğun gəlir.
Məsələn, erqonomik bir kreslo aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:
- Oturacaq hündürlüyü istifadəçinin ayaqları yerə tam dəyəcək şəkildə tənzimlənməlidir.
- Bel hissəsini dəstəkləyən arxa dayağı olmalıdır.
- Qoltuqluğu və təkərləri çevik hərəkətə imkan yaratmalıdır.
- Materialı nəfəs alan və tərləməyə qarşı uyğun olmalıdır.
Erqonomik masa isə göz səviyyəsində monitor yerləşdirməyə imkan verməli, qollar üçün dayaq sahəsi saxlamalı və hərəkət azadlığını məhdudlaşdırmamalıdır.
Texnologiya və erqonomika
Texnoloji məhsulların dizaynında da erqonomik prinsiplərin tətbiqi çox vacibdir. Kompüter, telefon, planşet, qulaqcıq, mouse, oyun konsolları kimi cihazlar insan bədəninin təbii hərəkət formasına uyğun olmalıdır.
Məsələn:
- Klaviatura və mouse erqonomik olmasa, karpal tunel sindromu və barmaq sinir zədələnmələri meydana çıxa bilər.
- Telefon çox nazik və kəskin kənarlı olduqda, barmaqlarda və biləkdə ağrılar yarana bilər.
- Qulaqcıq dizaynı düzgün deyilsə, uzunmüddətli istifadə eşitmə problemlərinə səbəb ola bilər.
Bu səbəbdən erqonomik texnologiyalar həm estetik, həm də funksional baxımdan balanslı şəkildə dizayn edilməlidir.
Erqonomikanın sağlamlığa təsiri
Erqonomik olmayan mühit və avadanlıq uzunmüddətli istifadədə bir çox xəstəliklərə yol açır. Ən çox rast gəlinən sağlamlıq problemləri bunlardır:
- Boyun, kürək və bel ağrıları
- Onurğa deformasiyaları
- Göz gərginliyi və quru göz sindromu
- Stress və zehni tükənmə
- Əzələ spazmları və sinir sıxılmaları
Bu problemlər yalnız fiziki sağlamlığı deyil, psixoloji vəziyyəti də mənfi təsirləndirir. Erqonomik mühitdə isə bütün bu risklər minimuma endirilir və insanın rifahı təmin olunur.
Azərbaycan reallığında erqonomik yanaşmanın vəziyyəti
Azərbaycanda son illər erqonomik mebel və texnoloji cihazlara maraq artıb. Xüsusilə böyük ofis və şirkətlər, təhsil müəssisələri və özəl klinikalar bu məsələyə daha ciddi yanaşmağa başlayıblar. Yerli istehsalçılar da artıq erqonomik məhsulların hazırlanmasına yönəlib.
Lakin hələ də bir çox kiçik müəssisələrdə, dövlət qurumlarında və məktəblərdə erqonomik prinsiplərə tam əməl edilmir. Bu sahədə maarifləndirmə və normativ sənədlərin hazırlanması mühüm rol oynaya bilər. Eyni zamanda valideynlərin və müəllimlərin də uşaqlar üçün erqonomik şərait yaratması vacibdir.
Erqonomika insanın iş və həyat mühitində özünü daha rahat, təhlükəsiz və sağlam hiss etməsi üçün elmi əsaslara söykənən vacib bir sahədir. Bu anlayış təkcə fiziki rahatlıq deyil, həm də zehni rifah və sosial məmnuniyyət üçün əsasdır. İş yerindən tutmuş, evdəki kresloya, istifadə etdiyimiz telefondan tutmuş məktəblərdəki partalara qədər hər bir detalda erqonomik prinsipin tətbiqi sağlam gələcək üçün əsas şərtdir.
Erqonomikanın cəmiyyətə tam inteqrasiyası üçün maarifləndirmə, texniki tənzimləmə, keyfiyyətli məhsul istehsalı və fərdi məsuliyyət birgə şəkildə inkişaf etdirilməlidir. İnsan həyatını daha sağlam və məhsuldar edən bu yanaşma müasir dövrün tələblərinə cavab verən universal vasitədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Erqonomik, insanın fiziki və psixoloji xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə hazırlanmış əşya və ya mühit anlamına gəlir.
Fiziologiya, antropometriya, psixologiya, mühəndislik və iş sağlamlığı ilə birbaşa əlaqəlidir.
Oturmaq, işləmək və istirahət zamanı bədənin təbii quruluşuna uyğun olduğu üçün əzələ-sümük sistemini qoruyur.
Dizayn, ölçü və tutum baxımından insanın əl quruluşuna və görmə səviyyəsinə uyğunlaşdırılır.
Bel ağrısı, göz yorğunluğu, stress, məhsuldarlığın azalması və postural pozğunluqlar.
Bəli. Onurğanın düzgün formalaşması üçün erkən yaşlardan düzgün oturuş çox vacibdir.
Əlbəttə. Doğru masa və kreslo seçimi, ekran hündürlüyünün tənzimlənməsi ilə bu mümkündür.
Bəli, bəzi yerli mebel istehsalçıları artıq erqonomik dizayna diqqət yetirir.
İstifadə zamanı rahatlıq verir, bədənə təzyiq yaratmır və uzun müddət istifadədə ağrı yaratmırsa, deməli erqonomikdir.
Texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə erqonomikanın əhəmiyyəti daha da artacaq və bütün sahələrdə əsas göstəricilərdən birinə çevriləcək.
