İnsan oğlu tarix boyu səmanı, göyləri və onları əhatə edən mənəvi aləmi dərk etməyə çalışıb. İslam dinində bu istiqamətdə ən mühüm anlayışlardan biri “ərş” terminidir. Ərş anlayışı təkcə coğrafi və ya maddi bir məkan olaraq deyil, həm də mənəvi və ilahi hökmranlığın simvolu kimi qəbul edilir. Bu anlayış Quran ayələrində, hədislərdə və İslam alimlərinin izahlarında geniş yer alıb. Ərş, Allahın qüdrətinin təcəlli etdiyi uca bir mərtəbə kimi izah olunur.
Ərş nə deməkdir?
Ərş sözü ərəb mənşəli olub, lüğəvi baxımdan “taxt”, “hökm kürsüsü”, “saray damı” və ya “yüksək yer” mənalarını verir. Dini termin olaraq isə ərş, Allahın hökmranlıq və idarəetmə məqamı, bütün yaradılmış aləmlər üzərindəki ruhaniləşmiş ilahi hakimiyyət mərkəzi kimi izah edilir. Ərş yalnız maddi bir varlıq deyil, daha çox metafizik və ruhi bir anlayışdır. Ərş Allahın varlığının zahiri deyil, Onun yaratdıqlarına hökm etdiyi, hər şeyin başlanğıc və sonunun nəzarətdə saxlandığı ali məqamdır.
Ərş və kürsi nədir? Fərqi nədir?
Ərş və kürsi çox zaman bir-birinə qarışdırılsa da, bunlar İslam kosmologiyasında fərqli anlayışlardır. Quranda “Allahın kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir” (əl-Bəqərə, 255) ayəsində keçən “kürsi”, ilahi elmin və hakimiyyətin sərhədlərini ifadə edir. Kürsi, Allahın elm və hökmranlıq sahəsini bildirən simvolik anlayışdır. Ərş isə bu hakimiyyətin taxtıdır yəni Allahın hökm etdiyi ən uca və müqəddəs məqam.
Ənənəvi İslam təfsirlərinə əsasən, kürsi ərşdən daha aşağı səviyyədədir və ərş kürsini də əhatə edir. Kürsi bəzən “ərşin bir hissəsi” kimi də izah olunur. Bu baxımdan ərş,Allahın əzəli və əbədi taxtı, kürsi isə bu taxtın genişlənən təsir sahəsidir.
Ərş Allahın harasıdır?
Allahın məkan anlayışı ilə əlaqələndirilməsi İslam teologiyasında həssas mövzudur. Əhli-sünnə və bir çox İslam alimləri bildirir ki, Allah məkan və zamanla məhdud deyil, bu səbəblə “Allahın harası” ifadəsi metaforik mənada başa düşülməlidir. Quranda “Ərşin sahibi olan Rəbbin adı nə qədər ucadır!” (əl-Həqqa, 52) kimi ayələr mövcuddur. Bu ayələrdə məqsəd Allahın ərş üzərində hökmran olduğunu və bu hökmranlığın ən yüksək dərəcədə ucalıq ifadə etdiyini bildirməkdir.
Allahın ərş üzərində olması Onun hər şeyi nəzarətdə saxladığını, bütün yaradılışa hökm etdiyini göstərir. Lakin bu, Allahın məkanla məhdudlaşdırılması demək deyil. Allahın ərşdə olması, Onun izzət və qüdrətinin ali təcəllası kimi qəbul edilir.
Quranda ərş haqqında ayələr
Qurani-Kərimdə ərş sözü 20-dən çox ayədə keçir. Ərş ilə bağlı bəzi nümunəvi ayələr aşağıdakılardır:
- “Ərşin sahibi olan Allahdan başqa tanrı yoxdur.” (ət-Tövbə, 129)
- “O, ərşə istiva etdi.” (əl-Əraf, 54)
- “Ərşi daşıyan və onun ətrafında olan mələklər Rəblərini təsbeh edirlər.” (əl-Mumin, 7)
- “Onun ərşi sudan idi.” (Hud, 7)
Bu ayələrdən göründüyü kimi, ərş Allahın hökmranlıq rəmzi olmaqla bərabər, yaradılışın başlanğıcında da mövcud olub. “Onun ərşi sudan idi” ayəsi, ərşin yaradılışın ən ilkin mərhələsində mövcud olduğunu göstərir.
Ərş haradadır? Göydəmi, cənnətdəmi?
İslam təfsirçilərinə görə, ərş maddi bir varlıq deyil, amma rəmzi və mənəvi baxımdan göylərin ən yuxarı qatında yerləşdiyi düşünülür. Ərşin “göydə” olması onun fiziki məkan anlamında deyil, mənəvi ucalığını və ilahi səviyyəsini ifadə edir. Ənənəvi qaynaqlarda ərşin cənnət aləminin üzərində yerləşdiyi də qeyd olunur. Lakin bu təsvirlər rəmzi və ruhi mənada başa düşülməlidir.
Ərşin yeri ilə bağlı bir çox fərqli nəzəriyyələr olsa da, bütün təriqət və məzhəblər ərşin Allahın ali hökmranlıq məqamı olduğu fikrində birləşirlər.
Allahın ərşə istiva etməsi nə deməkdir?
“İstiva” ərəb dilində “oturmaq”, “qurulmaq”, “yüksəlmək” kimi mənalar daşıyır. Quranda “Sonra ərşə istiva etdi” kimi ifadələr dəfələrlə təkrar olunur (əl-Əraf, 54; Taha, 5). Əhli-sünnə məzhəbinə görə, bu istiva fiziki anlamda deyil, rəmzi mənada yəni Allahın hökm və idarəetməsinin ərş üzərində tam olduğunu bildirir.
İmam Malikdən “Allah ərşə necə istiva etmişdir?” soruşulduqda onun məşhur cavabı belə olmuşdur: “İstiva məlumdur, necəliyi bilinməz, buna inanmaq vacibdir, soruşmaq isə bidətdir.” Bu cavab İslam teologiyasında Allahın Zatı barədə spekulyasiyalardan uzaq durmağın vacibliyini vurğulayır.
Ərşin sahibi kimdir?
Quran və hədislərdə qeyd olunur ki, ərşin yeganə sahibi Allahdır. “Ərşin sahibi” ifadəsi Quranda dafələrlə keçir. Bu, Allahın yeganə hökmran, idarəedici və ali hakimiyyət sahibi olduğunu göstərir. Ərş üzərində hökm edən yalnız Allahdır. Heç bir mələk və ya başqa məxluq bu səviyyədə hökmranlıq sahibi deyil.
Ərş sözü hansı dillərdə var? Mənası nədir?
Ərş sözü ərəb mənşəlidir. Digər dillərdə də bu anlayışa yaxın ifadələr olsa da, ərş termini yalnız İslam və ərəb dilində bu qədər spesifik dini və ilahi anlam daşıyır. Fars dilində və klassik türk ədəbiyyatında da “ərş” sözü işlənmiş və mənəvi ucalıq, səma və ilahi səviyyə mənalarını ifadə etmişdir. Azərbaycan klassik poeziyasında da ərş bəzən Allahın izzəti və qüdrətinin rəmzi kimi istifadə olunub.
Mələklər ərşin ətrafında necə dolaşır?
Quranda və hədislərdə qeyd olunur ki, mələklər ərşin ətrafında dolaşır, onu daşıyır və Allahı zikr edirlər. Ərşi daşıyan mələklər haqqında Quranda belə deyilir:
- “Ərşi daşıyan və onun ətrafında olanlar Rəbbini təsbeh edirlər, Ona iman gətirirlər və möminlər üçün bağışlanma diləyirlər.” (əl-Mumin, 7)
Ərşi daşıyan mələklərin sayı bəzi hədislərdə səkkiz olaraq qeyd edilir. Bu mələklər böyük, nurlu və ilahi əmrlərə tam itaət edən varlıqlardır. Onların ərş ətrafında olması Allahın qüdrətini və nizamını əks etdirir.
Ərş haqqında hədislər və İslam alimlərinin izahları
Ərşlə bağlı bir çox səhih hədislər vardır. Məsələn:
- Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Rəhm Allahın ərşi üzərindədir.”
- Başqa bir hədisdə isə deyilir: “İnsan bir möminin göz yaşları ilə dua edərsə, bu dua ərşə qədər yüksələr.”
İslam alimləri, xüsusilə İmam Qəzali, İbn Teymiyyə, İmam Əşari kimi şəxsiyyətlər ərşin Allahın zatına aid bir yer olmadığını, əksinə, Onun hakimiyyət və qüdrətini ifadə etdiyini vurğulamışlar. Onlar ərşin izahında zahiri və batini məna arasında fərq qoyaraq, insanların bu anlayışı doğru başa düşməsi üçün simvolik izahlar təqdim etmişlər.
Ərş anlayışı İslamda ilahi hökmranlığın və ucalığın simvoludur. O, maddi və məkan anlayışından kənar olmaqla Allahın əzəmətini və bütün aləmlər üzərindəki nəzarətini ifadə edir. Ərşin kürsi ilə fərqi, Allahın ərşə istiva etməsi, mələklərin onun ətrafında olması, ərşin Quranda və hədislərdəki izahları dini-mistik düşüncənin mərkəzində yer alır. Bu mövzuya dair təfsirlər və İslam alimlərinin şərhləri, ərşin doğru şəkildə anlaşılması üçün vacib mənbələrdir. Ərş, əslində, insanın Allahla olan bağını, Onun nə qədər uca və əlçatmaz olduğunu dərk etməsinə yardımçı olan mənəvi bir anlayışdır.
Ən çox verilən suallar
Ərş Allahın ali hökmranlıq məqamı, səmavi taxtı və ilahi idarəetmənin simvoludur.
Kürsi Allahın elm və qüdrət dairəsi, ərş isə bu qüdrətin yerləşdiyi ali taxtdır. Ərş kürsidən daha yüksəkdir.
Allah məkan və zamanla məhdud deyil. Ərş Onun hökmranlığının təcəllisidir, fiziki məkan deyil.
Ərş Quranda 20-dən çox ayədə keçir və Allahın ali qüdrət məkanı kimi təsvir edilir.
Ərş maddi yer deyil, lakin ruhi baxımdan göylərin ən yuxarı səviyyəsində olduğu bildirilir.
Bu, Allahın ərş üzərində hökmranlığını bildirən rəmzi ifadədir; fiziki oturmaq deyil.
Ərşin yeganə sahibi və hökmranı Allahdır. Heç bir başqa varlıq bu səviyyəyə çatmaz.
Ərəb dilində mənşəlidir, amma fars və türk ədəbiyyatında da mənəvi anlamlarla işlənmişdir.
Mələklər ərşi daşıyır, Allahı zikr edir və möminlər üçün dua edirlər.
Bir çox hədisdə ərşdən rəhmətin, duaların və Allahın əzəmətinin təcəllisi kimi bəhs olunur.
