Qədim Şərq və İslam mədəniyyətində bir sıra fəlsəfi, dini və kosmoloji anlayışlar vardır ki, bunlar təkcə dini düşüncənin deyil, həm də ədəbiyyat, incəsənət və gündəlik məişətin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu anlayışlardan biri də “ərş” sözüdür. “Ərş” yalnız dini məfhum kimi deyil, eyni zamanda fəlsəfi, ədəbi və simvolik səviyyədə də dərin mənalar daşıyır. Ərş haqqında bilik, təkcə ilahiyyatçılar üçün deyil, ümumiyyətlə, Şərq mədəniyyətinə maraq göstərən hər kəs üçün vacib və maraqlı mövzudur. Ərşin mahiyyəti, mənşəyi, Quranda və hədislərdə yeri, İslam fəlsəfəsindəki anlamı, həmçinin poetik və bədii düşüncədə simvolik mövqeyi araşdırıcılar və oxucular üçün həmişə aktual olub.
“Ərş” sözünün etimologiyası və lüğəvi mənası
Ərəb mənşəli “ərş” sözü sözün əslində “taxt”, “taxt-tac”, “uca yer”, “ali hakimiyyət məkanı” kimi lüğəvi məna daşıyır. Ərəb dilində “عرش” (“arsh”) yazılır və çox vaxt hökmranlıq, səltənət, yüksək məqam, hakimiyyət rəmzi kimi istifadə olunur. Klassik mənbələrdə ərş həm də göylərin, kainatın ən ali səviyyəsi və ya Allahın taxtı kimi anlaşılır. Azərbaycan dilinə bu söz əsasən dini mətnlər, klassik poeziya və Şərq fəlsəfəsi vasitəsilə keçib və xalq arasında “ən uca məqam”, “göylərin ən ali qatı” kimi dərk olunur.
Qurani-Kərimdə ərşin yeri və təsviri
Ərş anlayışı Qurani-Kərimdə bir neçə ayədə keçir və ilahi hakimiyyətin, yaradılışın, kainatın idarə olunmasının simvolu kimi təqdim olunur. Quranda “ərş” – Allah-Təalanın hökmranlıq taxtı kimi təsvir edilir: “Allah ərş üzərində hökmrandır” (Taha, 5). Ərş burada təkcə məkan kimi yox, həm də Allahın qüdrətinin və ali hakimiyyətinin təcəssümü kimi başa düşülür. “Ərşin ətrafında olanlar (mələklər) Rəbbini tərifləyirlər” (Zumər, 75) kimi ayələrdə ərşin müqəddəsliyi və fövqəladə mahiyyəti xüsusi vurğulanır.
Ərş və Kürsü: dini və kosmoloji fərqlər
İslam kosmologiyasında “ərş” və “kürsü” terminləri bəzən bir-birinə yaxın, bəzən isə fərqli məna daşıyır. Ərş kainatın ən ali və əlçatmaz qatını, Allahın hökmranlıq məkanını, kürsü isə daha aşağı səviyyəni – ilahi elmin, idarənin təzahürlərini bildirir. Quranda “ərş” və “kürsü” bir-birini tamamlayan, lakin mahiyyətcə fərqli anlayışlar kimi təqdim edilir. Ərş – Allahın hökmranlıq taxtı, kürsü isə Onun elminin və qüdrətinin zahiri aləmdəki simvoludur. Bu fərq klassik teoloji mənbələrdə və təfsir əsərlərində geniş izah olunub.
Ərş haqqında klassik İslam təfsirlərində baxışlar
Təfsir alimləri ərşin mahiyyəti, məkanı və simvolizmi barədə müxtəlif fikirlər irəli sürüblər. Məsələn, məşhur təfsirçilərdən İbn Kəsir, Əl-Maturidi, Fəxrəddin Razi və digər alimlər ərşi Allahın qüdrət və hakimiyyətinin ali rəmzi, yaradılışdan əvvəl mövcud olan mənəvi taxt kimi şərh ediblər. Bəzi təfsirçilər ərşi fiziki anlamdan daha çox məcazi və ruhani səviyyədə izah edirlər. Bəzi təriqətlər isə ərşi Allahın məkanla əlaqəsi olmayan, məcazi və fövqəltəbii bir aləm kimi başa düşür.
İslam fəlsəfəsində ərşin yeri və metafizik təhlil
İslam fəlsəfəsində ərş, maddi aləmdən kənarda, fiziki və zaman-məkan məhdudiyyətlərindən uzaqda olan “ilahiləşmiş məqam” kimi şərh olunur. Fəlsəfi baxımdan ərş, varlığın ən ali səbəbi, kainatın başlanğıcı və hərəkətverici qüvvəsi kimi qəbul edilir. Bir çox Şərq filosofları, o cümlədən İbn Sina və Sührəvərdi, ərşi ilahi zatın fövqündə bir reallıq kimi, varlıq nərdivanının ən yüksək pilləsi, maddi-mənəvi aləmin birləşdiyi nöqtə kimi təsəvvür ediblər. Ərş – həm varlıq, həm də metafizik anlamda ən ali məqam, təcəlli, mütləq qüdrət və idrak rəmzidir.
Ərş motivinin klassik ədəbiyyatda və xalq şüurunda yeri
Ərş anlayışı Azərbaycan və ümumiyyətlə Şərq ədəbiyyatında ilahi, ucalıq, fövqəlbəşər qüvvə, insan arzularının ən yüksək zirvəsi kimi poetik obrazlarla zəngindir. Məsələn, klassik şairlər ərşə yüksəlmək, ərşi titrətmək, ərşdən ilham almaq kimi ifadələrlə bədii fikirlərini tamamlayıblar. Füzuli, Nizami, Nəsimi və başqa şairlərin əsərlərində ərş – ilahi eşqin, hikmətin və həqiqətin ünvanı, bəzən isə insanın dualarının, fəryadının ən ali səviyyədə qarşılandığı məkan kimi təsvir olunur. Xalq arasında da “ərşə qalxan səs”, “ərşi titrədən ah” kimi deyimlər yaranıb.
Ərşin təsviri və simvolik anlamı
Ərş real məkan və ya fiziki obyekt kimi deyil, çox vaxt simvolik və rəmzi məna daşıyır. O, Allahın qüdrətini, kainatın başlanğıc və sonunu, ali hakimiyyət və müqəddəslik ideyasını ifadə edir. Ərş tez-tez günəş, nur, göy, səmavi qüvvə, işıq kimi simvollarla assosiasiya olunur. İslam incəsənətində və memarlığında da ərş motivi minarələrin, məscid günbəzlərinin və divar ornamentlərinin dizaynında əks olunur.
Ərş və digər səmavi sistemlərdə oxşar anlayışlar
Ərş anlayışı başqa mədəniyyətlərdə və dinlərdə də oxşar ali səma, tanrısal taxt və ya ucalıq anlayışları ilə müqayisə olunur. Məsələn, yəhudi və xristian ənənəsində “Tanrının taxtı”, qədim Mesopotamiya və İran mifologiyasında səma taxtı, hind kosmologiyasında “Devaların səltənəti” bu baxımdan paralel göstərilə bilər. Lakin İslamda ərş birmənalı olaraq Allahın hökmranlığı və müqəddəs hakimiyyətinin ən ali simvolu kimi təqdim olunur.
Ərş anlayışının müasir dövrdə şərhi və aktuallığı
Müasir ilahiyyatçılar və tədqiqatçılar ərşin həm dini, həm də fəlsəfi və metafizik izahlarını araşdırır, onu XXI əsrin mənəvi problemləri və dünyagörüşündə aktual tuturlar. Ərş insanın ruhani təkamülü, dua və ibadətin ali ünvanı, kainatın fövqündə dayanan ilahi nizama inamın simvolu kimi qiymətləndirilir. Bugünkü ədəbiyyatda və publisistikada ərş motivi insanın ən ali məqsədlərə can atmasının, ümumbəşəri ucalıq arzularının bədii rəmzi kimi istifadə olunur.
Ərşin Azərbaycan mədəniyyətində və gündəlik dilimizdə yeri
Azərbaycan xalq mədəniyyətində ərş sözü həm dini, həm bədii, həm də gündəlik danışıqda geniş istifadə edilir. Dualarda, mərasimlərdə, mahnı və dastanlarda, ədəbi və publisistik çıxışlarda ərşin ilahi qüdrət, ucalıq və müqəddəslik simvolu kimi işlədilməsi xalqın mənəviyyatında və dünyagörüşündə onun rolunu göstərir. Müasir dillə desək, ərş insanın ən uca idealı, həyatda ən yüksək, səmavi məqamı ifadə edən rəmzdir.
Ərş anlayışı təkcə dini və kosmoloji bir termin olmaqdan çıxaraq, Azərbaycan xalqının və bütün Şərq mədəniyyətinin mənəvi, poetik və fəlsəfi həyatında mühüm yer tutub. O, insan ruhunun ucalıq və kamillik arzularının, Allahın fövqəladə qüdrətinin, kainatın ali harmoniya və nizamının simvolu kimi nəsildən-nəslə ötürülüb. Ərş haqqında bilik, onu anlamaq və gündəlik dilimizdə qoruyub saxlamaq, yalnız dini savadın yox, həm də milli-mənəvi kimliyimizin, bədii və fəlsəfi dünyagörüşümüzün ayrılmaz hissəsidir. Ərş sözünün dərinliyi, onun mənəvi-ruhani yükü və estetik zərifliyi xalqımızın mədəni-mənəvi sərvətini daha da zənginləşdirir və gələcək nəsillər üçün dəyərli irs olaraq qalır.
Ən çox verilən suallar
- Ərş nədir?
Ərş İslamda və Şərq fəlsəfəsində Allahın hökmranlıq taxtı, kainatın ən ali və müqəddəs məkanı, uca səltənət rəmzidir. - Ərş sözü hansı dildəndir və lüğəvi mənası nədir?
Ərş sözü ərəb mənşəlidir, “taxt”, “uca məqam”, “ali hakimiyyət yeri” kimi lüğəvi mənalar daşıyır. - Quranda ərş necə təsvir olunur?
Quranda ərş Allahın hökmranlıq taxtı, ali qüdrət məkanı kimi təqdim olunur və bir neçə ayədə bu məfhuma toxunulur. - Ərş və kürsü arasında nə fərq var?
Ərş kainatın ən ali, fövqəltəbii məkanıdır, kürsü isə daha aşağı, Allahın elminin və qüdrətinin aləmdə təzahürü sayılır. - İslam fəlsəfəsində ərş hansı məna daşıyır?
Fəlsəfi baxımdan ərş – varlığın ali səbəbi, kainatın başlanğıcı, ilahi qüdrətin və hakimiyyətin metafizik rəmzidir. - Ərş klassik Azərbaycan ədəbiyyatında necə işlədilir?
Klassik şeirlərdə ərş ilahi eşqin, ucalığın, fövqəladə qüvvənin, bədii və poetik məqamın simvoludur. - Ərşin bədii və simvolik mənaları hansılardır?
Ərş Allahın qüdrəti, səmavi nizam, nur və ali məqam, həm də insanın ucalığa can atmasının poetik rəmzidir. - Dünyanın digər din və mədəniyyətlərində ərşə bənzər anlayış varmı?
Bəli, xristianlıqda “Tanrının taxtı”, qədim İran və Yəhudi ənənəsində ali səma taxtı kimi oxşar anlayışlar mövcuddur. - Müasir dövrdə ərş anlayışı necə şərh olunur?
Müasir ilahiyyatçılar ərşi həm dini, həm fəlsəfi, həm də mənəvi yüksəlişin simvolu kimi izah edirlər. - Ərş sözü Azərbaycan gündəlik dilində necə işlədilir?
Ərş gündəlik danışıqda, dualarda və ədəbi mətnlərdə “ən uca”, “səmavi məqam” və müqəddəslik rəmzi kimi istifadə olunur.
