Əruz: Vəzn, Ədəbi Rolu

Azərbaycan ədəbiyyatında formalaşmış poetik sistemlərdən biri olan əruz vəzni, əsrlər boyu şeir yaradıcılığına yön verən ən mühüm bədii struktur modellərindən hesab olunur. Bu vəzn yalnız bir metrik sistem kimi deyil, həm də ədəbi estetik düşüncə tərzinin ifadə vasitəsi kimi qəbul edilir. Şərq poeziyasının klassik ənənələrində möhkəm yer tutmuş əruz, həm formaca, həm də mənaca şeirin ritmini, ahəngini və ruhunu müəyyən edir. Klassik şairlərin əksəriyyəti məhz əruz vəznindən istifadə edərək öz əsərlərini qələmə almış, bu vəznin incəlikləri üzərində ustalıqla işləyərək poetik mədəniyyətin inkişafına töhfələr vermişlər. Azərbaycan şeiri tarixində əruz təkcə bir texnika yox, həm də mədəniyyət və estetik baxışın zirvəsi olmuşdur. Ona görə də əruz vəzninin mahiyyətini, quruluşunu, tarixini və təsirini anlamaq, milli ədəbiyyatın əsas dayaqlarını qavramaq üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Əruz vəzninin yaranma mənbəyi və əsas prinsipləri

Əruz vəzninin kökləri qədim ərəb ədəbiyyatına gedib çıxır. VII-VIII əsrlərdə ərəb şairləri öz şeirlərində musiqili oxunuş və ritmik ahəng yaratmaq məqsədilə müəyyən metrik sistemlərdən istifadə edirdilər. Bu sistem sonralar daha da inkişaf etdirilərək konkret qaydalara salındı. Əruz elminin banisi olaraq tanınan Xəlil ibn Əhməd əl-Fərəhidi bu vəzni sistemləşdirərək onun elmi əsaslarını qoymuşdur. Əruz vəzni hecaların uzun (mütəharriq) və qısa (sakin) olmasına əsaslanır. Yəni bu vəzn hecanın sayına deyil, onun çəkisinə görə qurulur. Uzun hecalar iki vahidlik (mora), qısa hecalar isə bir vahidlik ölçü kimi götürülür. Bu baxımdan əruz vəznində “təfa’il”, yəni müəyyən heca ardıcıllıqları meydana gəlir. Beləliklə, əruz vəznində şeirlər bu “təfa’il”lərdən ibarət bəhərlər və zəxmlər üzrə tənzimlənir.

Əruzun Azərbaycan ədəbiyyatına keçidi və inkişaf mərhələləri

Əruz vəzninin Azərbaycan ədəbiyyatında istifadəsi XI əsrdən başlayaraq genişlənməyə başlayıb. İlk mərhələlərdə bu vəzn fars və ərəb poeziyasının təsiri ilə ədəbiyyatımıza daxil olub. Əvvəlcə saray mühitində yazan klassik şairlər — Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani kimi sənətkarlar əruz vəznini mənimsəyərək öz yaradıcılıqlarında tətbiq etməyə başladılar. Nizami Gəncəvi bu vəznin Azərbaycan ədəbiyyatındakı əsas ustadlarından biri kimi tanınır. Onun “Xəmsə”si əruz vəzninin zəngin potensialını nümayiş etdirən nadir nümunədir. XV-XVII əsrlərdə Füzuli, Nəsimi, Xətai, Vaqif kimi şairlər əruzu nəinki mükəmməl mənimsəmiş, həm də onu orijinal şəkildə tətbiq edərək vəzni xalq dili ilə sintez etmişlər. Bu sintez Azərbaycan əruzunun milli xüsusiyyətlərini formalaşdırmış və onu sadəcə təqlid forması olmaqdan çıxarıb yaradıcı poetik üsula çevirmişdir.

Əruz vəzninin strukturu və əsas bəhərləri

Əruz vəznində əsas struktur vahidi “bəhr” adlanır. Bəhr dedikdə müəyyən uzunluqda olan və eyni təfa’il ardıcıllığı ilə qurulan vəzn növü başa düşülür. Əruzda iyirmiyə yaxın bəhr mövcuddur. Bunlardan ən çox işlədilənləri “raməl”, “həzc”, “mutaqarib”, “müctəs”, “müfəvvəq”, “kamil”, “vafir” və “müdəriç” bəhərləridir. Hər bəhrin özünəməxsus təfa’il ardıcıllığı və ritmik quruluşu olur. Məsələn, “raməl” bəhrində təfa’il ardıcıllığı belə olur: “fā’ilātun fā’ilātun fā’ilātun fā’ilun”. Bu struktur həm qafiyənin yerləşməsi, həm də ahəngin qurulması baxımından şairə çərçivə verir. Lakin bu çərçivə yaradıcılığı məhdudlaşdırmır, əksinə, şairi öz poetik enerjisini həmin struktur daxilində ifadə etməyə vadar edir.

Əruz vəznində qəlib anlayışı və təfa’il sistemləri

Əruz vəzninin əsas elementlərindən biri də təfa’il sistemidir. Təfa’il dedikdə uzun və qısa hecaların müəyyən ardıcıllıqla düzülməsi başa düşülür. Hər bəhr bu təfa’ilərdən ibarət olan qəliblər üzrə işlənir. Ən çox işlənən təfa’il formaları aşağıdakılardır: “fā’ilātun”, “musta’f’ilun”, “maf’ūlātun”, “mufa’ālun”, “mufa’īlun” və s. Bu təfa’ilər bəzən dəyişməyə, qısalma və artırılmalara (ziyada və həzflərə) məruz qalır. Bu dəyişikliklər zəxmlər vasitəsilə həyata keçirilir. Məhz bu zəxmlər əruzu canlı və çevik bir vəzn sisteminə çevirir. Təfa’il sisteminin öyrənilməsi həm texniki, həm də nəzəri baxımdan şeirin daha dərindən başa düşülməsini təmin edir.

Əruz vəzni ilə xalq şeiri arasında əlaqələr

Əruz vəzninin xalq şeirinə təsiri məsələsi müasir ədəbiyyatşünaslıqda maraqlı müzakirə mövzusudur. Xüsusilə aşıq poeziyasında bəzi şeirlərin əruz vəzninə yaxın strukturlarda yazıldığı müşahidə olunur. Aşıq şeiri əsasən sillabik (heca) vəznlə yazılsa da, bəzi ustadnamə və təcnislərdə əruzun izləri sezilir. Klassik şairlərin əruz vəznində yazdıqları şeirlər də xalq arasında əzbərlənərək aşıqların repertuarına daxil olub. Bu hal əruzun yalnız yazılı ədəbiyyatla məhdudlaşmadığını, həm də şifahi ədəbiyyatda yaşadığını göstərir. Beləliklə, əruz vəzni ilə heca vəzni arasında qarşılıqlı təsir və inteqrasiya prosesi baş verib.

Əruz vəzninin müasir ədəbiyyatda mövqeyi

Əruz vəzninin müasir ədəbiyyatda istifadəsi əvvəlki dövrlərə nisbətən xeyli azalmışdır. Bunun əsas səbəbi sərbəst vəznin, heca vəzninin daha geniş yayılması və müasir şeirin fərdi ifadə azadlığına üstünlük verməsidir. Lakin bu, əruzun tamamilə unudulduğu anlamına gəlmir. Bu gün də bir sıra müasir şairlər klassik ədəbi ənənələrə bağlı qalaraq əruz vəznində poetik əsərlər yaradırlar. Əruzla yazılan müasir şeirlərdə forma və məzmunun harmoniyası daha diqqətlə qurulur. Əruzun müasir dövr üçün təklif etdiyi intizam, ölçü və daxili nizam müasir şairlər üçün həm çətinlik, həm də yaradıcılıq meydanıdır. Bu vəznin qorunması, tədris olunması və estetik imkanlarının təhlili ədəbiyyatın davamlılığı üçün vacib amillər sırasındadır.

Əruz vəzni və poetik ustalıq

Əruz vəznində yazmaq hər şairin bacardığı bir sənət deyil. Bu vəzni mənimsəmək üçün həm nəzəri bilik, həm dil duyumu, həm də ritmik hissiyat lazımdır. Əruzla yazan şairlər heca quruluşunu, vurğunu və sözlərin ritmik dəyərini incəliklə ölçməlidirlər. Şair hər bəndi, hər beyti yazarkən təfa’il sisteminə uyğun şəkildə işləməlidir. Bu isə poetik ustalıq tələb edir. Hər söz diqqətlə seçilir, cümlə quruluşu ritmə uyğun formalaşdırılır. Klassik şairlərin əsərlərində bu incəliyi müşahidə etmək mümkündür. Onlar bəzən bir misrada həm fikri, həm duyğunu, həm də qafiyəni ustalıqla yerləşdirmişlər. Əruz vəzni ilə yazılmış poetik nümunələr bu ustalığın canlı sübutudur.

Əruzun tədrisi və ədəbi mühitdə dəyəri

Əruz vəzninin tədrisi klassik ədəbiyyatın öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Orta məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində klassik poeziya öyrədilərkən əruz vəzninə xüsusi yer ayrılır. Bu vəznin əsaslarının gənc nəslə aşılanması onların klassik irsə bağlılığını gücləndirir. Əruz həm də dilin estetik imkanlarının tanıdılması baxımından mühüm vasitədir. Tədrisdə əruzun bəhrləri, təfa’il sistemi və zəxmləri haqqında konkret nümunələr üzərində izahlar aparılır. Bununla yanaşı, müasir ədəbi mühitdə də əruzun qiymətləndirilməsi davam edir. Ədəbiyyatşünaslar bu vəzni ədəbiyyatın memarlıq sütunu, zəngin poeziya mədəniyyətinin əsas dayaqlarından biri kimi dəyərləndirirlər.

Əruz vəzni Azərbaycan ədəbi tarixinin ayrılmaz və zəngin qatını təşkil edir. Bu vəzn əsrlər boyunca ədəbiyyatımıza sistem, estetik nizam, poetik ahəng gətirmiş və klassik şairlərin sənətkar ruhunu formalaşdırmışdır. Əruz yalnız bir vəzn deyil, eyni zamanda bədii fikrin ifadə aləti, ədəbi düşüncənin forması və estetik hissiyatın ölçü vahididir. Onun sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatı böyük şairlər yetişdirmiş, bədii sözün incəliklərini mükəmməl şəkildə ifadə etmişdir. Müasir dövrdə bu vəznin istifadəsi azalmasına baxmayaraq, onun öyrənilməsi, qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması ədəbi mədəniyyətin əsas vəzifələrindən biridir. Əruz vəzni klassikdən müasirdək poetik irsin yaddaşını yaşadan, dildə və düşüncədə zəriflik yaradan bir mirasdır.

Ən Çox Verilən Suallar