Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında mistik, fəlsəfi və bədii dəyəri yüksək olan sözlər sırasında “ərvah” xüsusi yer tutur. “Ərvah” sözü həm xalq təsəvvüründə, həm klassik ədəbiyyatda, həm də dini-fəlsəfi düşüncədə dərin və çoxqatlı mənalar daşıyır. Qədim dövrlərdən bəri insanların ruh, ölüm, axirət, görünməz varlıqlar barədə təsəvvürləri formalaşarkən “ərvah” anlayışı əsas rəmzlərdən biri olub. Bu söz yalnız folklorda və mifologiyada deyil, gündəlik danışıqda da geniş yayılıb və tez-tez bədii mətnlərdə, şeirlərdə, dini moizələrdə işlədilir. Onun semantikası, tarixi kökləri, sosial-psixoloji rolu və bugünkü təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin, dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Ərvah Sözünün Mənası və Etimologiyası
“Ərvah” sözü ərəb mənşəlidir və Azərbaycan dilinə, eləcə də digər müsəlman xalqların dillərinə oradan keçib. Ərəb dilində “روح” (ruh) sözünün cəmi olan “ərvah” – “ruhlar”, “ölülərin ruhları”, “görünməz varlıqlar”, “müqəddəs və ya qorxulu kölgələr” anlamını verir. Azərbaycan dilində isə “ərvah” sözü ümumiyyətlə “ölmüş şəxslərin ruhu”, “axirət aləminə aid varlıq”, “qeyri-maddi, bədənsiz mövcudluq”, “görünməz varlıq” kimi mənalandırılır. Leksik və semantik baxımdan “ərvah” həm dini, həm də folklor və poetik mətnlərdə fərqli məna çalarlarında işlədilir.
Tarixi və Mədəni Kontekstlərdə Ərvah Anlayışı
“Ərvah” anlayışının tarixi kökləri qədim inanc və mədəniyyətlərə dayanır. İslamdan öncə türk, irançılıq və zərdüştilik kimi qədim dinlərdə, eləcə də türk-müsəlman mifologiyasında “ruhi varlıqlar”, “ölülərin ruhu”, “ata ruhları” kimi müxtəlif təsəvvürlər olub. İslam mədəniyyəti yayıldıqdan sonra isə “ərvah” anlayışı Quran, hədis və dini-etik traktatlarda daha çox axirət, ölüm sonrası həyat, qəbir əzabı və cənnət-cəhənnəm kimi anlayışlarla əlaqələndirilib. Azərbaycan xalq inanclarında və mərasimlərində də “ərvah” ruhani varlıqların, ataların, müqəddəslərin və bəzən də qorxulu məxluqların ümumi adı kimi çıxış edir.
Ərvah və Ruh: Müqayisəli Yanaşma
“Ərvah” və “ruh” sözləri bəzən sinonim kimi işlədilsə də, semantik baxımdan fərqlənir. “Ruh” bir fərdin, canlı varlığın bədənə məxsus olan, onu dirildən və fərdi olaraq yaşadan qeyri-maddi substansiyadır. “Ərvah” isə bu “ruh”ların cəmi, bütövlükdə dünyadan köçənlərin, ölü ruhlarının və ya görünməz varlıqların adıdır. Ədəbiyyatda və dini mənbələrdə ruh fərdin şəxsi ruhu kimi, ərvah isə bəzən bir çox ruhların toplumu, “ölülərin ruhları aləmi”, bəzən də qəbir ətrafında dolaşan, insanlara təsir edə bilən varlıqlar kimi təsvir olunur. Folklorda “ərvah” daha çox qorxu, müəmmalı hadisələr və ya “keçmişin kölgələri” kimi təsəvvür edilir.
Ərvahın Azərbaycan Folklorunda və Ədəbiyyatında Yeri
Azərbaycan xalq nağıllarında, dastanlarında və şifahi xalq ədəbiyyatında “ərvah” obrazı daim xüsusi yer tutub. El arasında “ərvah gəzir”, “ərvah göründü”, “ərvahın kölgəsi” kimi ifadələr yayılıb. Xüsusilə gecə vaxtı, köhnə evlərdə, qəbiristanlıqda və ya boş yerlərdə “ərvahların dolaşması” motivi xalq təfəkküründə qorxulu, müəmmalı və sirli hadisələrlə əlaqələndirilir. Klassik ədəbiyyatda “ərvah” obrazı həm fəlsəfi-etik, həm də bədii estetik planda işlədilir; şairlər və yazıçılar insanın ölümə, ruhani aləmə, əbədi həyat düşüncəsinə münasibətini ifadə etmək üçün “ərvah” sözünə tez-tez müraciət ediblər.
Ərvah və Dini İnanclar
İslam dinində “ərvah” anlayışı xüsusi yer tutur. Qurani-Kərimdə və hədislərdə insanların ruhunun ölümdən sonra başqa bir aləmə köçməsi, qəbirdə və ya axirətdə yeni həyat tapması tez-tez vurğulanır. Sufi və irfan ədəbiyyatında “ərvah” bəzən müqəddəs, bəzən də fəna, fanilik aləmi, bədən hüdudlarından azad olan əbədi varlıq kimi təsvir olunur. Əhli-beyt məzhəbində və Azərbaycan dini ənənəsində “ərvahların” qəbir ziyarətində, yas mərasimlərində, dua və xeyriyyə işlərində xatırlanması, onların ruhuna ehsan verilməsi adət halını alıb. Xüsusilə “ərvahın rahatlığı üçün” edilən dualar, xeyirxah əməllər və sədəqələr xalq arasında geniş yayılıb.
Ərvah Mövzusunun Psixoloji və Sosial Təsiri
“Ərvah” anlayışı psixoloji və sosial müstəvidə də mühüm rol oynayır. İnsanlar çox vaxt çətin anlarda, itki və ayrılıq zamanı, qorxu və müəmmalı hadisələr zamanı “ərvahlar” barədə düşünür, onlardan təsəlli və ya qorxu alırlar. Ərvah motivi xalq şüurunda bir növ “keçmişlə bağ”, “qorxu və etiqad”, “vicdan və günah hissi”, “əzab və bağışlanma” simvoludur. Sosial psixologiyada isə “ərvah” mövzusu bir çox mərasimlərin, ayinlərin, kollektiv davranışın və sosial yaddaşın ayrılmaz hissəsidir.
Ərvah və Mistika
“Ərvah” sözü Azərbaycan mistik ənənəsində, xüsusilə sufi fəlsəfəsində xüsusi məna kəsb edir. Mistisizmdə “ərvah” – Allahın yaratdığı qeyri-maddi varlıqlar, müqəddəs ruhani varlıqlar, bəzi hallarda isə insanın öz daxili aləmi, “ən dərin mən” kimi də yozula bilər. Sufilər və irfançılar “ərvah” mövzusunda insanın maddi aləmdən azad olub “həqiqi varlıq”, “əzəli nur”, “mütləq ruh” səviyyəsinə çatmasını tərənnüm ediblər. Eyni zamanda, xalq təbabətində və sehrli ayinlərdə “ərvah”ların çağırılması, ruhlarla əlaqə yaratmaq ənənəsi də mövcuddur.
Ərvahın Müasir Dildə və Cəmiyyətimizdə İstifadəsi
Hazırkı dövrdə “ərvah” sözü həm ədəbi, həm elmi, həm də gündəlik danışıqda işlədilir. Mətbuatda, mediada, populyar mədəniyyətdə, eləcə də məişət söhbətlərində “ərvah” bəzən simvolik, bəzən isə məcazi, metaforik mənada istifadə olunur. Xüsusilə bədii filmlərdə, romanlarda, elmi-fantastik əsərlərdə “ərvah” motivi qorxu, sirr, keçmişlə bağlılıq, görünməz təsir və ya psixoloji sarsıntı simvoludur. Gənc nəslin şüurunda isə “ərvah” anlayışı bəzən sadəcə mif, bəzən isə dərin fəlsəfi düşüncə obyektinə çevrilib.
Ərvah Mövzusunda Elmi və Bədii Tədqiqatlar
Ədəbiyyatşünaslar, dinşünaslar, folklorşünaslar və psixoloqlar “ərvah” mövzusunu daim tədqiq edirlər. Araşdırmalarda bu sözün xalq inancında, klassik və müasir ədəbiyyatda, dini-fəlsəfi mətnlərdə və sosial psixologiyada yeri təhlil olunur. Xüsusilə, Azərbaycan və türk ədəbiyyatında ərvah motivinin tarixi inkişafı, bədii-estetik xüsusiyyətləri, mistikası və cəmiyyətə təsiri əsas tədqiqat mövzularındandır. Müasir dövrdə də ərvahla bağlı filmlər, romanlar, publisistik yazılar geniş auditoriya üçün maraq doğurur.
“Ərvah” sözü və onun ətrafında formalaşan zəngin mədəni, dini, bədii və sosial təsəvvürlər Azərbaycan xalqının dünyagörüşündə, gündəlik həyatında və bədii ədəbiyyatında böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu anlayış min illərlə köklənmiş dini, fəlsəfi və folklor ənənələrinin məhsuludur. “Ərvah” həm keçmişin mirası, həm insanın ölüm və ölümdən sonrakı həyat barədə düşüncəsinin simvolu, həm də cəmiyyətin sosial-mədəni kodlarından biridir. Müasir dövrdə də “ərvah” anlayışı öz aktualığını saxlayır və yeni nəsillər üçün həm bədii, həm fəlsəfi, həm də sosial baxımdan maraqlı və önəmli mövzudur.
Ən çox verilən suallar
-
Ərvah sözünün əsas mənası nədir?
Ərvah sözünün əsas mənası “ruhlar”, “ölülərin ruhları”, “görünməz varlıqlar” və ya “axirətə aid bədənsiz varlıqlar” deməkdir.
-
Ərvah və ruh arasında fərq nədir?
Ruh bir fərdin bədənini yaşadan qeyri-maddi substansiya, ərvah isə ümumiyyətlə ruhların cəmi, ölülərin ruhları aləmi kimi işlədilir.
-
Ərvah sözü hansı dildən Azərbaycan dilinə keçib?
Ərvah sözü ərəb mənşəlidir və ərəb dilində “ruh” sözünün cəmi kimi işlənir.
-
Ərvah mövzusu Azərbaycan folklorunda necə işlənir?
Ərvah folklorda görünməz, qorxulu və ya müqəddəs ruhlar, keçmişin kölgələri, adət və mərasimlərin ayrılmaz hissəsi kimi çıxış edir.
-
İslamda ərvah anlayışının yeri nədir?
İslamda ərvah ruhların axirətə köçməsi, ölüm sonrası həyat, qəbir əzabı və s. anlayışlarla bağlıdır və dini mərasimlərdə tez-tez xatırlanır.
-
Ərvahla bağlı hansı mərasimlər var?
Ərvahın rahatlığı üçün dua etmək, ehsan vermək, yas mərasimləri və qəbir ziyarətləri ərvahla bağlı ənənəvi mərasimlərdir.
-
Ərvah sözü müasir dildə necə işlədilir?
Müasir dildə ərvah həm bədii, həm metaforik, həm də gündəlik danışıqda “keçmişin kölgəsi”, “görünməz təsir” və ya “mistik varlıq” kimi işlədilir.
-
Ərvah anlayışı psixoloji baxımdan nəyi ifadə edir?
Psixoloji baxımdan ərvah insanın itki, qorxu, vicdan, günah və keçmişlə bağlılığını simvolizə edir.
-
Ərvah motivi Azərbaycan ədəbiyyatında necə təzahür edir?
Ədəbiyyatda ərvah həm fəlsəfi, həm də bədii motiv olaraq insanın ölüm, həyat və əbədilik haqqındakı düşüncələrinin simvolu kimi işlənir.
-
Ərvah mövzusu üzrə hansı elmi tədqiqatlar aparılıb?
Ərvahla bağlı folklor, ədəbiyyat, dinşünaslıq və psixologiya sahəsində bir çox araşdırmalar mövcuddur və bu sahədə tədqiqatlar davam edir.
