XX əsrin əvvəllərində Rusiyada baş verən böyük sosial-siyasi dəyişikliklər ölkənin iqtisadi sisteminə də ciddi təsir göstərmişdir. Bolşevik inqilabından sonra yaranan Sovet hökuməti ölkənin iqtisadiyyatını yeni planlı idarəetmə sisteminə keçirərək, kənd təsərrüfatında da radikal islahatlar həyata keçirmişdir. Bu prosesdə ən önəmli və ən qorxulu tədbirlərdən biri kimi “ərzaq sapalağı” əməliyyatı tanınır. “Ərzaq sapalağı” — kəndlilərdən zorla ərzaq, xüsusilə taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının toplandığı məcburi siyasət idi. Bu siyasət kəndlilərin öz ehtiyatlarını da məhdudlaşdırır, onların sosial vəziyyətini ağırlaşdırırdı.
“Ərzaq sapalağı” — Bolşevik Rusiyasının müstəqil kənd təsərrüfatına son qoyaraq istehsal vasitələrinin milli nəzarətə alınmasının, kəndlilərin zorla ərzaq verməyə məcbur edilməsinin simvolu olmuşdur. Bu əməliyyat Azərbaycan daxil olmaqla bütün Sovet respublikalarında kənd təsərrüfatı sahəsində sosial gərginliyin artmasına, kəndlilər arasında qarşıdurmaların yaranmasına səbəb olmuşdur.
“Ərzaq Sapalağı”nın tarixi mənzərəsi və yaranma səbəbləri
“Ərzaq sapalağı” XX əsrin 1918-1921-ci illərində Sovet hakimiyyətinin ərzaq siyasətində əsas tədbir kimi tətbiq edilmişdir. Rusiyanın və onun keçmiş imperiya ərazilərinin müharibə, inqilab və sosial-siyasi böhran şəraitində ərzaq çatışmazlığı ciddi təhlükə yaradırdı. Bolşeviklər kəndlilərdən zorla ərzaq toplama siyasəti ilə şəhərlərə, hərbi qüvvələrə ərzaq təminatı aparmaq istəyirdi. Bu isə kəndlilər üçün ağır sosial təzyiq idi. Məcburi ərzaq toplama kənd təsərrüfatında istehsalın azalmasına, kənd təsərrüfatı məhsullarının məhv olmasına və əhali arasında aclıq hallarının yaranmasına səbəb oldu.
Bolşevik Rusiyasında kənd təsərrüfatının vəziyyəti
1917-ci ildən sonra Rusiyanın kənd təsərrüfatı sahəsində vəziyyət son dərəcə çətin idi. Mülki müharibə, xarici müdaxilələr və iqtisadi sarsıntılar kənd təsərrüfatını iflic etmişdi. Kəndlilər öz məhsullarını saxlamaq və həyati ehtiyaclarını ödəmək üçün mübarizə aparırdı. Lakin Bolşeviklər dövlət iqtisadiyyatını planlaşdırılmış şəkildə idarə etmək üçün kənd təsərrüfatının məhsullarını məcburi şəkildə almağa başladı. Bu məcburiyyət kəndlilər arasında narazılıq, müqavimət və sosial qarşıdurmalar yaratdı.
“Ərzaq Sapalağı” əməliyyatının məzmunu və metodları
“Ərzaq sapalağı” kəndlilərdən özlərinə və gələcək məhsullar üçün saxladıqları toxumları da əhatə edən məhsulların zorla, planlaşdırılmamış şəkildə alınması idi. Bu prosesdə sovet orqanları, hərbi dəstələr və xüsusi bolşevik komissarları iştirak edirdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının toplanması zamanı zorakılıq, həbs, hətta güc tətbiqi geniş yayılmışdı. Məcburi məhsul yığımının qarşısını almağa çalışan kəndlilər isə cəzalandırılır, onların kəndləri talan edilirdi.
Azərbaycanda “ərzaq sapalağı” və onun təsirləri
Azərbaycan Sovet Rusiyasının bir hissəsi kimi “ərzaq sapalağı” siyasətindən çox ciddi zərər gördü. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı əsas gəlir mənbəyi olduğu üçün bu siyasət kənd təsərrüfatını iflic etdi. Kəndlilər məhsullarını verməkdə çətinlik çəkir, aclıq və sosial narazılıq artırdı. “Ərzaq sapalağı” nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının azalması və sosial problemlər yayılmışdır. Azərbaycanın bir çox bölgələrində kəndlilər bu siyasətə qarşı üsyanlar təşkil etmiş, dövlət isə buna sərt müdaxilə etmişdir.
Kəndlilərin “ərzaq sapalağı”na qarşı müqaviməti
Sovet hakimiyyətinin zorakı ərzaq toplama siyasətinə qarşı kəndlilər müxtəlif formalarda müqavimət göstərmişdir. Kəndlilər məhsullarını gizlətmək, satmamaq, hətta üsyan etmək kimi yollara əl atmışdır. Bu üsyanlar çox vaxt qırğınlarla nəticələnmiş, kəndlilər təzyiq və repressiyalara məruz qalmışdır. “Ərzaq sapalağı” kənd həyatında böyük gərginlik yaradaraq Sovet hakimiyyəti ilə kənd camaatı arasında uçurum yaratdı.
“Ərzaq sapalağı” siyasətinin iqtisadi və sosial nəticələri
“Ərzaq sapalağı” siyasəti nəticəsində kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq ciddi azalmış, torpaqlardan düzgün istifadə olunmamış, kəndlilərin həyat səviyyəsi aşağı düşmüşdür. Bu proses əhalinin aclıq və yoxsulluq vəziyyətini dərinləşdirmiş, sosial sabitliyi pozmuşdur. Uzun müddətli zorakılıq kənd təsərrüfatı ənənələrinin itirilməsinə və kənd həyatının dağılışmasına səbəb olmuşdur.
Sovet hakimiyyətinin ərzaq siyasətində dəyişikliklər və “ərzaq sapalağı”nın sona çatması
1921-ci ildən sonra Sovet hakimiyyəti “Yeni İqtisadi Siyasət” (NEP) dövründə kənd təsərrüfatında məcburi yığım siyasətindən imtina edərək, məhsul yığımını məhdudlaşdırmış və bazar iqtisadiyyatına qismən yol vermişdir. Bu dəyişikliklər “ərzaq sapalağı”nın sona çatmasına gətirib çıxarmış, kənd təsərrüfatında sabitliyin bərpasına şərait yaratmışdır. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında yenidən canlanma baş vermişdir.
“Ərzaq sapalağı”nın tarixi yaddaşda yeri və təsiri
“Ərzaq sapalağı” sovet dövrünün ən ağrılı və tarixi hadisələrindən biri kimi xalq yaddaşında qorunub saxlanır. Bu dövrün sosial-psixoloji təsirləri gələcək nəsillərin həyatına, tarixi şüuruna və mədəniyyətinə təsir göstərmişdir. Azərbaycanın tarixində bu hadisə Sovet hakimiyyətinin zorakı siyasətinin simvolu kimi qiymətləndirilir və tədqiqatlarda mühüm yer tutur.
“Ərzaq sapalağı” Bolşevik Rusiyasının kənd təsərrüfatı sahəsində tətbiq etdiyi zorakı və məcburi siyasət olub, Azərbaycanın kənd təsərrüfatına və əhalisinə dərin sosial və iqtisadi zərbə vurmuşdur. Bu siyasət kəndlilərin həyatında böyük problemlər yaratmış, kənd təsərrüfatı istehsalının azalmasına, sosial gərginliyin artmasına səbəb olmuşdur. Lakin sonrakı illərdə tətbiq olunan NEP siyasəti bu zərərin müəyyən hissəsini aradan qaldırmışdır. Tarixi baxımdan “ərzaq sapalağı” sovet rejiminin sərt siyasətinin və kənd həyatının ağır dönəmlərinin simvolu kimi qalır.
Ən çox verilən suallar
-
“Ərzaq sapalağı” nədir?
Bolşevik Rusiyasının kəndlilərdən zorla ərzaq məhsulları toplaması siyasətidir.
-
“Ərzaq sapalağı” nə vaxt tətbiq olunub?
Əsasən 1918-1921-ci illərdə Sovet hakimiyyəti tərəfindən tətbiq edilmişdir.
-
“Ərzaq sapalağı”nın əsas məqsədi nə idi?
Şəhər və hərbi qüvvələr üçün ərzaq təminatını məcburi şəkildə təşkil etmək.
-
Azərbaycan bu siyasətdən necə təsirləndi?
Kənd təsərrüfatı zəiflədi, kəndlilər aclıq və sosial gərginliklə üzləşdi.
-
Kəndlilər “ərzaq sapalağı”na necə müqavimət göstərdi?
Ərzaq gizlətmək, satmamaq və bəzən üsyan etmək kimi yollarla.
-
Bu siyasətin iqtisadi nəticələri nə oldu?
Kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı azaldı, sosial sabitlik pozuldu.
-
“Ərzaq sapalağı” siyasəti nə vaxt sona çatdı?
1921-ci ildən başlayaraq Yeni İqtisadi Siyasətin tətbiqi ilə.
-
“Ərzaq sapalağı” hansı tarixlərdə daha intensiv idi?
1918-1920-ci illər arasında xüsusilə güclü tətbiq olunub.
-
Bu siyasət kənd təsərrüfatında hansı dəyişikliklərə səbəb oldu?
Məcburi məhsul yığımı istehsalın azalmasına və torpaqların yararsızlaşmasına gətirib çıxardı.
-
“Ərzaq sapalağı” ilə bağlı tədqiqatlar harada aparılır?
Tarix, etnoqrafiya və sosial elmlər sahəsində Azərbaycan və Rusiyanın arxivlərində.
