Azərbaycan dilində müxtəlif zaman və məkan anlayışlarını ifadə edən sözlər və ifadələr gündəlik nitqimizdə mühüm yer tutur. Bu sözlər yalnız məişət səviyyəsində deyil, həm də rəsmi sənədlərdə, elmi və ədəbi mətnlərdə tez-tez istifadə olunur. Belə sözlərdən biri də “ərzində” ifadəsidir. Müxtəlif mətn növlərində, gündəlik yazışmalarda və çıxışlarda rast gəlinən “ərzində” sözü, Azərbaycan dilinin zəngin semantik və sintaktik imkanlarını nümayiş etdirir. Bu ifadə ilə bağlı düzgün istifadə, həm kommunikativ səmərəliliyin artırılmasına, həm də dilimizin incəliklərinin qorunmasına xidmət edir. “Ərzində” sözünün mənası, tarixi inkişafı, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri, eləcə də ədəbi dilimizdə və gündəlik danışıqda rolu haqqında geniş məlumat cəmiyyət üçün həm dilin təmizliyini qorumaq, həm də ifadə imkanlarını artırmaq baxımından çox önəmlidir.
“Ərzində” Sözünün Etimologiyası və Lüğəvi Mənası
“Ərzində” sözü Azərbaycan dilinə ərəb mənşəli “ərz” kökündən daxil olmuşdur. “Ərz” sözü, ərəbcə “üz”, “səth”, “yer”, “məkan” və bəzi hallarda “zaman” mənalarını ifadə edir. “Ərzində” isə Azərbaycan dilində ən çox “daxilində”, “müddətində”, “müəyyən bir zaman və ya məkan çərçivəsində” anlamında işlədilir. Məsələn, “bir il ərzində”, “konfrans ərzində”, “tədbir ərzində” və s. kimi birləşmələrdə rast gəlinir. Bu termin həm zaman, həm də məkan məhdudiyyətini ifadə etmək üçün ən uğurlu vasitələrdən biridir.
“Ərzində” Sözünün Qrammatik Xüsusiyyətləri
“Ərzində” sözünün qrammatik funksiyası, əsasən, zərf və ya zərfi-məkan/zaman birləşməsi yaratmaqdır. Cümlədə çox zaman hansısa hərəkətin və ya hadisənin baş verdiyi zaman və ya məkan çərçivəsini göstərir. Sözün morfoloji baxımdan quruluşu kök+hal+şəxs (ərz+in+də) tərkibindən ibarətdir. Burada “də” yerli hal şəkilçisidir, “in” isə mülkiyyət bildirir. Bu model Azərbaycan dilinin digər bir çox söz və ifadələrində də tətbiq olunur.
“Ərzində” Sözünün Zaman Anlayışında İstifadəsi
“Ərzində” ən çox zaman məhdudiyyətini və müddəti göstərmək üçün işlədilir. Məsələn, “İl ərzində baş verən hadisələr”, “Görüş ərzində iştirakçılar suallar verdilər”, “Seminar ərzində müxtəlif mövzulara toxunuldu”. Burada vurğulanan əsas məqam odur ki, qeyd olunan hadisə və ya hərəkət məhz həmin müddət çərçivəsində baş verib və ya baş verir. Bu cür istifadə, yazılı və şifahi nitqdə cümlənin məntiqi və semantik bütövlüyünü təmin edir.
“Ərzində” Sözünün Məkan Anlayışında İstifadəsi
Bəzən “ərzində” ifadəsi məkan məhdudiyyətini göstərmək üçün də işlədilir, lakin bu hallarda daha çox məcazi və ya genişləndirilmiş mənada olur. Məsələn, “İclas zalı ərzində sakitlik hökm sürürdü” kimi. Əslində, məkan anlayışında “ərzində” daha çox yazılı rəsmi üslubda işlədilir və bu, dilimizin zənginliklərini, ifadə imkanlarını genişləndirir.
“Ərzində”nin Sinonimləri və Alternativ İfadələri
Azərbaycan dilində “ərzində” ifadəsinin sinonimi və ya əvəzləyicisi kimi “daxilində”, “müddətində”, “zamanı”, “müəyyən zaman çərçivəsində”, “boyunca”, “ərzində olan dövrdə” və s. işlədilə bilər. Bu alternativ ifadələr mətnin üslubuna, rəsmi və ya qeyri-rəsmi olmasına uyğun seçilir. Məsələn, “Bir il müddətində”, “Layihə boyunca”, “Görüş zamanı” kimi ifadələr “ərzində” sözü ilə eyni və ya yaxın məna daşıyır.
“Ərzində”nin Ədəbi Dilimizdə Yeri
Azərbaycan ədəbiyyatında və elmi üslubda “ərzində” sözü tez-tez istifadə edilir. Xüsusilə publisistika, tarix, hüquq, rəsmi sənədlər və müxtəlif elmi əsərlərdə bu sözün funksionallığı artır. Məsələn, “Romanın yazılması üç ay ərzində başa çatdı”, “Hesabat dövrü ərzində bütün tapşırıqlar yerinə yetirildi”. Ədəbi dildə bu termin mətnə dəqiqlik və rəsmi məna qatır, ifadə imkanlarını zənginləşdirir.
“Ərzində”nin Düzgün və Səhv İstifadə Nümunələri
Praktikada “ərzində” sözündən düzgün və bəzən səhv istifadə halları müşahidə olunur. Düzgün istifadə zamanı söz zaman və ya məkan məhdudiyyətini tam ifadə edir: “Tədris ili ərzində yeni fənlər əlavə olundu”. Səhv istifadə isə, əsasən, “ərzində” yerinə “boyunca”, “üzərində” və ya başqa ifadələrin lazım olduğu hallarda baş verir: “Kurs ərzində” əvəzinə “kurs boyunca” və ya “kurs zamanı” daha uyğun ola bilər.
“Ərzində”nin Gündəlik Nitqdə və Rəsmi Sənədlərdə Rolu
“Ərzində” gündəlik şifahi nitqdə də tez-tez işlədilən, lakin daha çox rəsmi və yazılı üslubda istifadə olunan ifadədir. Dövlət qurumlarının sənədlərində, hesabat və protokollarda bu söz xüsusi aktuallıq kəsb edir. Gündəlik həyatımızda isə “ərzində” daha çox zaman məhdudiyyətini vurğulamaq üçün seçilir və hər kəs üçün aydın olur.
Dil Qaydalarına Uyğunluq və Orfoqrafik Aspektlər
“Ərzində” sözünün yazılışı və tələffüzü Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və fonetika qaydalarına tam uyğundur. Söz heç bir halda defislə və ya ayrı-ayrı yazılmamalıdır: “ərzində” birləşik şəkildə, kiçik hərflə yazılır. Orfoqrafik səhvlərə yol verməmək üçün bu qaydalara daim riayət edilməlidir.
“Ərzində” sözü Azərbaycan dilinin zəngin ifadə vasitələrindən biridir və zaman, məkan və ya hadisə çərçivəsinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Düzgün və yerində istifadə edildikdə, həm yazılı, həm də şifahi ünsiyyətdə ifadənin dəqiqliyini və anlaşıqlılığını təmin edir. Bu termin yalnız rəsmi üslub üçün deyil, ədəbi və gündəlik dil üçün də əhəmiyyətlidir. “Ərzində” sözünün etimologiyası, qrammatik və semantik xüsusiyyətləri, ədəbi və rəsmi üslubda istifadəsi Azərbaycan dilinin zənginliyini, dəyişkən və elastik quruluşunu göstərir. Hər bir dilçi, yazıçı və ya sadə vətəndaş üçün “ərzində”nin düzgün işlədilməsi, həm də dilə olan münasibətin, ana dilinə sevgimizin göstəricisidir. Bu sözün məna və funksiya dairəsi haqqında məlumatlı olmaq, həm fərdi nitqin, həm də ümumi kommunikasiya mədəniyyətinin yüksəlməsinə xidmət edir.
Ən çox verilən suallar
- “Ərzində” sözü nə deməkdir?
“Ərzində” sözünün əsas mənası “daxilində”, “müddətində”, “zaman və ya məkan çərçivəsində” deməkdir. - “Ərzində” hansı hallarda işlədilir?
Söz əsasən zaman və məkan məhdudiyyəti ifadə etmək üçün istifadə olunur, məsələn, “il ərzində”. - “Ərzində” sözünün sinonimləri hansılardır?
Sinonimləri arasında “daxilində”, “müddətində”, “boyunca”, “zamanı” ifadələri var. - “Ərzində” sözü ədəbi dildə necə işlənir?
Ədəbi dildə “ərzində” dəqiq və rəsmi məna vermək üçün, tez-tez elmi və publisistik mətnlərdə istifadə olunur. - “Ərzində” məkan ifadə edə bilərmi?
Bəli, bəzi hallarda məkan məhdudiyyəti üçün də işlədilə bilər, lakin əsasən zaman anlamı ön plandadır. - “Ərzində”nin tərkibi necə formalaşıb?
“Ərz” (əsas söz), “in” (mülkiyyət şəkilçisi) və “də” (yerlik hal şəkilçisi) hissələrindən ibarətdir. - Bu söz gündəlik nitqdə tez-tez işlədilirmi?
Bəli, amma əsasən yazılı və rəsmi dil üslubunda daha çox rast gəlinir. - “Ərzində” ilə “boyunca” arasında fərq varmı?
Bəli, “ərzində” daha çox zaman, “boyunca” isə həm zaman, həm də məkan mənasını verə bilər və daha qeyri-rəsmi üslubdur. - “Ərzində” sözünün yanlış işlədilməsinə nümunə varmı?
Bəzən “ərzində” zaman deyil, məkan və ya başqa hallar üçün düzgün işlədilməyə bilər. Həmişə məna əlaqəsinə diqqət edilməlidir. - “Ərzində” sözünün düzgün yazılışı necədir?
“Ərzində” birləşik, kiçik hərflə və ayrı-ayrı deyil, bir söz kimi yazılmalıdır.
