Əsa : Tarixi, Növü, İstifadə Sahələri 

İnsan sivilizasiyası yarandığı gündən etibarən həyatını asanlaşdırmaq, fiziki məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq və gündəlik fəaliyyətlərini daha təhlükəsiz həyata keçirmək üçün müxtəlif alətlər ixtira edib. Bu alətlər arasında əsa özünəməxsus yer tutur. Əsa bəzən yaşlıların, bəzən əlil və sağlamlıq imkanları məhdud olan şəxslərin, bəzən də bir simvol kimi liderlərin, hökmdarların əlində müşahidə edilir. Bu yazıda əsanın Azərbaycan dilində mənasından tutmuş, tarixi, növləri, müsbət və mənfi cəhətləri, qiyməti və digər vacib məqamlarına qədər hərtərəfli məlumat verəcəyik.

Əsa sözünün Azərbaycan dilində mənası

Əsa – əsasən ağacdan, metaldan və ya plastikdən hazırlanan, bir və ya iki ucu yastılaşdırılmış, insana yeriməyə kömək edən və ya simvolik məna daşıyan uzun alətdir. Əsa həm də “dəstək”, “dayaq”, “yol yoldaşı”, “hakimiyyət və qüdrət nişanəsi” kimi ikinci mənalar daşıyır.

Azərbaycan dilində “əsa” sözünün lüğəvi mənası:

• Gəzərkən və ya ayaqda dayanarkən dəstək kimi istifadə olunan uzun çubuq.
• Əlillik və yaşla bağlı hərəkət məhdudiyyətlərində istifadə olunan ortopedik vasitə.
• Tarixdə, hökmdarların, peyğəmbərlərin, ruhanilərin və liderlərin simvolik aləti.
• Bəzən qamçı, tənbeh və cəza vasitəsi kimi də işlədilir.

Əsa sözü qədim türk, ərəb və fars dillərində də eyni kökdən gəlmiş, geniş yayılmış və müxtəlif tarixi mənbələrdə rast gəlinmişdir.

Əsa nə üçün istifadə olunur?

Əsasən əsa aşağıdakı məqsədlərlə istifadə edilir:

1. Fiziki dəstək: Yaşlı insanlar, onurğa, diz və ya ayaq problemləri olanlar, reabilitasiya dövründə olanlar və əlilliyi olan şəxslər yeriməni asanlaşdırmaq üçün əsadan istifadə edir.
2. Simvolik məqsəd: Tarixi dövrlərdə hökmdarlar, peyğəmbərlər, liderlər və ruhani şəxslər əsanı səlahiyyət, qüdrət, hikmət və liderlik rəmzi kimi daşıyıblar.
3. Müvəqqəti istifadə: Ayaq və ya əl travmasından sonra, reabilitasiya müddətində həkim tövsiyəsi ilə qısa müddətli istifadə olunur.
4. Dərman və təhlükəsizlik: Dağçılıq, kənd təsərrüfatı və uzun yürüşlər zamanı çətin yollarda dəstək kimi istifadə edilir.
5. Qamçı və cəza vasitəsi: Keçmişdə cəmiyyətlərdə əsadan tənbeh və cəza üçün də istifadə olunub.
6. Tibbi vasitə: Müasir ortopediyada protez və reabilitasiya üçün xüsusi əsalar hazırlanır.
7. Bədii və simvolik sənət: Filmlərdə, tamaşalarda, folklor və ritual səhnələrində əsalar dekorativ və simvolik məna daşıyır.

Əsanı kimlər istifadə edir?

Əsanı aşağıdakı insanlar və qruplar əsas istifadəçilərdir:

1. Yaşlı insanlar

Fiziki zəiflik, oynaq problemləri və yaşla bağlı balanssızlıq səbəbilə yaşlılar gündəlik həyatlarında əsadan istifadə edirlər.

2. Əlil və sağlamlıq imkanları məhdud olan şəxslər

İstər doğuşdan, istərsə də sonradan yaranan əlillik nəticəsində hərəkət məhdudiyyəti olan insanlar əsadan həm dəstək, həm də müstəqillik simvolu kimi faydalanırlar.

3. Reabilitasiya dövründə olanlar

Cərrahi əməliyyat, travma, zədə və ya xəstəlikdən sonra müalicə prosesində yeriməyə yardım üçün əsadan istifadə olunur.

4. Lider və simvolik fiqurlar

Tarixdə sultanlar, şahlar, peyğəmbərlər, ruhani liderlər əsanı hakimiyyət və liderlik nişanəsi kimi əlində tutub.

5. Dağçılar, səyyahlar, çobanlar

Uzun yollar və çətin şəraitdə yerimək üçün, həm də yıxılmaqdan qorunmaq məqsədilə dağçılar və kənd əhalisi əsadan dəstək kimi istifadə edir.

6. Bədii və simvolik məqsəd

Bədii əsərlərdə, filmlərdə, tamaşalarda və folklor səhnələrində əsalar rəmzi məna daşıyır.

Əsanın tarixi və icadı

Əsa insanın həyatında bəlkə də ilk ixtira etdiyi alətlərdən biridir. Qədim insan bir budaq və ya ağac parçasını dəstək kimi istifadə edərək daha uzun yol qət edə bilib, qorunub və hərəkət imkanını artırıb. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, əsa bəşəriyyətin minilliklər boyu gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsi olub.

Qədim dövrlərdə əsa

• Misir: Qədim misir fresk və heykəllərində fironların və din xadimlərinin əlində əsa təsvir edilib. Əsa onların hakimiyyət və səlahiyyət simvolu olub.
• Yaxın Şərq və Orta Asiya: Ərəb, türk və fars mifologiyasında, dini mətnlərdə peyğəmbərlərin və liderlərin əsası xüsusi güc və möcüzə simvolu hesab edilib (məsələn, Musa peyğəmbərin əsası).
• Qafqaz və Azərbaycan: Xalq arasında əsa “ağsaqqal”, “qoca”, “böyük” simvolu kimi qəbul edilib, eləcə də köməkçi alət kimi istifadə olunub.

Əsanın icadı və ilk istifadə

Əsanın ixtirası konkret bir şəxsə aid edilmir, çünki bu alət insan sivilizasiyasının ilkin mərhələlərində, təbii ehtiyacdan doğaraq yaranıb. Əsa təbiətdə tapılan düz, möhkəm budaqdan başlayaraq zamanla daha funksional və bəzəkli hala gətirilib.

• Bəzi mənbələrdə Musa peyğəmbərin əsası fövqəltəbii güc simvolu kimi göstərilir.
• Tarixi liderlərin və monarxların əlində əsaya rast gəlinməsi onun həm də sosial status və liderlik əlaməti olduğunu göstərir.

Əsanın növləri

Əsa müxtəlif məqsəd və ehtiyaclara uyğun olaraq bir neçə növə ayrılır:

1. Adi gəzinti əsası

• Ən çox istifadə olunan növdür.
• Sadə, bəzəksiz, bir və ya iki uclu olur.
• Materialı əsasən ağac, plastik və ya yüngül metaldır.

2. Ortopedik və tibbi əsalar

• Xüsusi olaraq əlillər, yaşlılar və reabilitasiya xəstələri üçün nəzərdə tutulur.
• Bəzən tənzimlənən hündürlüyə malik olur.
• Əllik, qoltuqaltı dəstəkləri olan, rezin uclu və yastıqlı növləri var.

3. Simvolik və liderlik əsaları

• Qədim dövrlərdə padşah, şah və ruhanilərin istifadə etdiyi, qiymətli metaldan, bəzəkli daşlardan hazırlanır.
• Sərəncam və qərar vermək, mərasimlərdə liderin gücünü göstərmək üçün istifadə olunur.

4. Turistik və yürüş əsaları

• Dağçılar, turistlər və səyyahlar üçün yüngül və möhkəm materialdan hazırlanır.
• Bəzən kompas, fənər, çoxfunksiyalı başlıqla təchiz olunur.

5. Çoban və kənd təsərrüfatı əsası

• Çobanlar və kəndlilər üçün, heyvanları idarə etmək və təhlükələrdən qorunmaq məqsədilə istifadə olunur.

6. Dekorativ və kolleksiya əsaları

• Zərgərlik, oyma və rəsmlərlə bəzədilən, əsasən kolleksiya və sənət həvəskarları üçün hazırlanan əsalar.

Əsanın müsbət və mənfi cəhətləri

Müsbət cəhətləri:

1. Hərəkət azadlığı və müstəqillik: Fiziki məhdudiyyətləri olan insanlara rahat hərəkət imkanı verir.
2. Balans və təhlükəsizlik: Yerimə və ayaqda durma zamanı tarazlığı artırır, yıxılmaq riskini azaldır.
3. Simvolik və psixoloji təsir: Yaşlı və əlil insanlar üçün psixoloji cəhətdən özünəinam hissi yaradır.
4. Dəstək və bərpa: Travma, əməliyyat və reabilitasiya dövründə hərəkəti asanlaşdırır.
5. Çoxfunksiyalı istifadə: Dağçılıq, kənd təsərrüfatı və turizm üçün əlverişlidir.

Mənfi cəhətləri:

1. Asılılıq yarada bilər: Uzun müddət əsadan istifadə bəzən istifadəçidə daimi asılılıq hissi yaradır.
2. Yanlış istifadə riski: Düzgün seçilməyən və ya səhv istifadə edilən əsa travma və ya əzələ ağrılarına səbəb ola bilər.
3. Çətin daşımaq və saxlamaq: Xüsusilə böyük və ağır əsalar gündəlik həyat üçün çətinlik törədə bilər.
4. Qısamüddətli rahatlıq: Ortopedik problem qalıcı həll tələb edirsə, əsa yalnız müvəqqəti rahatlıq verir.

Əsa harada satılır və necə seçilməlidir?

Əsa Bakıda və Azərbaycanın digər şəhərlərində aşağıdakı yerlərdə satılır:

1. Ortopedik mağazalar: Hər növ tibbi və ortopedik əsalar, qoltuqaltı və tənzimlənən modellər burada tapıla bilər.
2. Apteklər: Xüsusi olaraq yaşlılar və reabilitasiya dövrü üçün əsalar satılır.
3. Zərgərlik və hədiyyə dükanları: Bəzəkli və simvolik əsalar.
4. Online platformalar: tap.az, kontakt.az, irshad.az və digər e-ticarət saytlarında həm yeni, həm də işlənmiş əsalar almaq mümkündür.
5. Bazarlar və kənd yarmarkaları: Əl işi, kənd üsulu və ənənəvi əsalar.

Əsa seçərkən nələrə diqqət yetirilməlidir?

• Hündürlük: Əsa istifadəçinin boyuna və qol uzunluğuna uyğun olmalıdır.
• Material: Çəkisi az, lakin davamlı olmalıdır (yüngül metal, bərk ağac, karbon və s.).
• Tutacaq hissəsi: Əlin rahatlığı, sürüşməməsi və tərləməməsi üçün uyğun formaya malik olmalıdır.
• Uç hissəsi: Sürüşməyən, rezin və ya kauçuk başlıq təhlükəsizlik üçün vacibdir.
• Əlavə funksiya: Ortopedik və tibbi əsalarda tənzimlənən hündürlük, qatlanan konstruksiya, əlavə qol dəstəyi kimi üstünlüklər nəzərə alınmalıdır.

Əsanın qiyməti

Azərbaycanda əsaların qiyməti növünə, materialına, brendinə və funksiyasına görə dəyişir.

Online satışlarda və apteklərdə orta statistik qiymət 20–60 AZN-dir. Kolleksiya və dekorativ əsalar isə bəzən daha yüksək məbləğə təklif olunur.

Əsanın müasir Azərbaycan cəmiyyətində rolu

• Sosial əhəmiyyət: Əsa Azərbaycanda yalnız yaşlılar və əlillər üçün deyil, travma keçirmiş, idmandan və əməliyyatdan çıxan şəxslər üçün də aktual dəstək vasitəsidir.
• Simvolik və mədəni dəyər: Xalq ədəbiyyatında “ağsaqqal əsa”, “əsasına söykənmək” kimi ifadələr həyat təcrübəsinin, etibarın, böyüklüyün simvoludur.
• İnnovasiya və inkişaf: Son illərdə ölkədə əlillər üçün “ağıllı əsa” layihələri, GPS-lə təchiz olunmuş, səsli siqnallı və sensorlu əsalar istehsal olunur.
• İdman və turizm: Yürüş, gəzinti, dağçılıq və kənd həyatı üçün ənənəvi əsalar gündəlik alət kimi istifadə edilir.

Əsa ilə bağlı maraqlı faktlar və folklor

• Qədim türk mifologiyasında “Qorqud Ata”nın əsası, ağsaqqallığın, bilikli və müdrik insanın rəmzi kimi təqdim edilir.
• İslam tarixində Musa peyğəmbərin əsası möcüzə, hikmət və rəhbərlik simvoludur.
• Folklorda “əsasını yerə vuran” lider və ya böyüyün qərarı dəyişməz sayılırdı.

Əsa bəşəriyyətin gündəlik həyatında, tarixində və mədəniyyətində dərin köklərə malik, həm praktik, həm də simvolik əhəmiyyət daşıyan bir alətdir. Bu sadə vasitə insanın yaşına, sağlamlığına və ehtiyacına görə dəstək, liderlik və güc, rahatlıq və bərpa simvolu olaraq gündəlik həyatımızda yer almağa davam edir.

Əsa – sadəcə fiziki dəstək deyil, bəzən bir xalqın, ailənin və ya fərdin hekayəsinin, təcrübəsinin, dünyagörüşünün də daşıyıcısıdır.