Əsasında sözünün izahı, istifadəsi, mənşəyi və cəmiyyətin müxtəlif sahələrindəki rolu haqqında əhatəli və peşəkar məlumatlar təqdim edən bu məqalə, Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik normalarına tam uyğun şəkildə hazırlanmışdır. Məqalə boyunca “əsasında” sözünün istifadəsinə dair konkret nümunələr, dərin izahlar və təsdiqli araşdırmalar verilir ki, oxucu həm dil baxımından, həm də məna yönündən bu ifadəni daha doğru anlaya bilsin.
Azərbaycan dili zəngin ifadə vasitələrinə malik olan, öz sintaktik və leksik strukturu ilə geniş imkanlar təqdim edən bir dildir. Bu imkanlardan biri də “əsasında” sözüdür. Bu ifadə gündəlik nitqdə, rəsmi yazışmalarda, elmi əsərlərdə, hüquqi sənədlərdə və digər sahələrdə tez-tez işlədilir. “Əsas” kökündən yaranan və sonuna -ında şəkilçisi əlavə olunan bu söz, istinad edilən əsas faktı, səbəbi və ya prinsipi ifadə edir. Bu baxımdan, onun istifadəsi mətnə məntiqilik, ardıcıllıq və əsaslandırma dəyəri qazandırır.
ƏSASINDA SÖZÜNÜN MƏNASI VƏ YARANMA QAYNAĞI
“Əsasında” sözü “əsas” sözünə -ında yerlik hal şəkilçisinin artırılması ilə yaranmış mürəkkəb zərf ifadəsidir. “Əsas” sözü bir hadisənin, fikrin, fəaliyyətin və ya quruluşun dayandığı təməl anlamını verir. Ona -ında şəkilçisi əlavə olunduqda, bu söz “nəyinsə əsasında”, yəni hansısa təmələ və ya fakta söykənərək demək olur. Məsələn, “Qərar konstitusiyanın əsas prinsipləri əsasında qəbul edildi” cümləsində olduğu kimi.
QRAMMATİK ROLU
Dil baxımından “əsasında” sözü zərf funksiyası daşıyır və çox vaxt cümlənin tamamlıq və ya zərflik üzvü kimi çıxış edir. O, əsaslandırma, izah, səbəb göstərmə məqsədi daşıyır. Cümlə strukturunda müstəqil komponent kimi iştirak etsə də, əslində digər cümlə hissələri ilə məna əlaqəsi qurur. Beləliklə, mətnin ümumi mənasına məntiqilik, səbəb-nəticə əlaqəsi və ya əsaslandırılmış fikir əlavə edir.
İSTİFADƏ SAHƏLƏRİ
- Hüquqi sənədlər: “Əsasında” sözü hüquqi sənədlərdə geniş yer tutur. Məsələn, “qanunun filan maddəsi əsasında qərar qəbul olundu” kimi ifadələrlə tez-tez rast gəlinir.
- Elmi məqalələr: Tədqiqat işlərində hər hansı nəticənin hansı baza məlumat və ya nəzəriyyə üzərində qurulduğunu göstərmək üçün bu söz işlədilir.
- Jurnalistika və publisistika: Analitik məqalələrdə mövqenin əsaslandırılması məqsədi ilə tez-tez işlədilir.
- Rəsmi yazışmalar: Protokollar, qərar məktubları və digər rəsmi sənədlərdə də bu sözün istifadəsi zəruridir.
MƏNA DƏRİNLİYİ VƏ SÖZÜN KONTEKSTİ
“Əsasında” sözü yalnız bir şeyin fiziki və ya texniki təməli mənasında yox, həm də mənəvi, ideoloji və nəzəri əsaslar baxımından işlənə bilər. Məsələn, “Hərəkətlərimiz ədalət prinsipi əsasında qurulmalıdır” ifadəsində mənəvi baza nəzərdə tutulur. Bu kontekstdə söz düşüncəyə dərinlik qatır, iddiaların və fikirlərin möhkəmliyini artırır.
SİNOMİNLƏR VƏ OXŞAR İFADƏLƏR
“Əsasında” sözünün sinonimləri kimi aşağıdakı ifadələri göstərmək olar:
- Təhlükəsində
- Mərkəzində
- Təməlində
- Mənşəyində
- Qaynağında
Bu ifadələr “əsasında” sözünü əvəz edə bilsə də, hər birinin istifadə sahəsi və konteksti bir qədər fərqlidir. Doğru seçim üçün cümlə strukturu və məna əlaqələri nəzərə alınmalıdır.
DİLƏ TƏSİRİ VƏ ÜSLUBİ FUNKSİYASI
“Əsasında” sözü Azərbaycan ədəbi dilinə məna aydınlığı və arqument gücü əlavə edən ifadələrdən biridir. O, müəllifin və ya danışanın fikirlərini dəstəkləməsi, arqumentlərini əsaslandırması və təqdimatını strukturlaşdırması baxımından vacib rola malikdir. Ritorik dəyəri olan bu söz, çıxışları və mətnləri daha inandırıcı və tutarlı edir.
“Əsasında” sözü Azərbaycan dilində məna yükü, qrammatik funksiyası və istifadə konteksti baxımından mühüm rol oynayan ifadələrdən biridir. Onun düzgün və yerində işlədilməsi fikrin aydın və əsaslı şəkildə təqdim olunmasına kömək edir. Bu söz, həm akademik, həm hüquqi, həm də gündəlik ünsiyyətdə fikir əsaslandırma funksiyası ilə seçilir. Ona görə də bu sözün mənasını, funksiyasını və tətbiq sahələrini yaxşı bilmək dilin düzgün istifadəsi baxımından vacibdir.
ƏN ÇOX VERİLƏN SUALLAR
- “Əsasında” sözü nə deməkdir?
“Əsasında” sözü bir hadisə, fikir və ya qərarın hansısa təmələ, səbəbə və ya prinsipə istinad etdiyini bildirən zərfdir. “Əsas” sözünə “-ında” şəkilçisi artırılmaqla yaranır və mənaca “dayandığı fakt” və ya “söykəndiyi səbəb” mənasını verir. - Bu söz hansı hallarda işlədilir?
“Əsasında” daha çox hüquqi, elmi, rəsmi və analitik mətnlərdə istifadə olunur. Hər hansı qərarın, təhlilin və ya fikrin əsaslandığı baza və prinsipi göstərmək üçün işlədilir. - “Əsasında” hansı nitq hissəsinə aiddir?
Bu söz Azərbaycan dilində zərf vəzifəsini daşıyır və çox zaman cümlədə zərflik üzvü kimi çıxış edir. O, məna cəhətdən səbəb, istinad və izah məqsədi daşıyır. - Bu söz gündəlik danışıqda istifadə olunurmu?
Bəli, lakin əsasən savadlı, analitik və rəsmi danışıq tərzində istifadə olunur. Sadə gündəlik söhbətlərdə daha az rast gəlinir, lakin ciddi və məntiqli nitqlərdə önəmlidir. - Elmi məqalələrdə “əsasında” necə işlədilir?
Elmi mətnlərdə hər hansı nəticənin və ya mövqenin hansı nəzəriyyə, model və ya təcrübəyə əsaslandığını göstərmək üçün “əsasında” sözü istifadə olunur. Məsələn: “Bu tədqiqat Piaget nəzəriyyəsi əsasında aparılıb.” - Hüquqi sənədlərdə bu ifadə niyə vacibdir?
Hüquqi sənədlərdə qərarların hansı qanunvericilik aktına və ya normaya söykəndiyini dəqiqliklə göstərmək vacibdir. Məsələn: “Cinayət Məcəlləsinin 120-ci maddəsi əsasında cəza təyin olunub.” - “Əsasında” ilə “təməlində” arasında fərq varmı?
Bəli. “Əsasında” əsaslanan mövqeni, səbəbi və ya prinsipial istinad nöqtəsini bildirir, “təməlində” isə daha çox struktur və ideoloji baza mənasını verir. Kontekstə görə bir-birini əvəz etsələr də, məna fərqləri var. - Bu söz hansı üslublarda daha çox işlədilir?
Elmi üslub, rəsmi-kargüzarlıq üslubu və publisistik üslubda daha sıx istifadə olunur. Məqalələrdə, qərar mətnlərində və rəsmi çıxışlarda bu sözə tez-tez rast gəlinir. - “Əsasında” ilə qurulan cümlə nümunələri hansılardır?
– Qanunvericiliyin prinsipləri əsasında qərar verildi.
– Bu araşdırma empirik faktlar əsasında aparılmışdır.
– Dəyərləndirmə obyektiv meyarlar əsasında həyata keçirildi. - Uşaqlara bu sözü necə öyrətmək olar?
Uşaqlara bu söz “nəyinsə üzərində qurulmaq”, “bir səbəbə görə baş vermək” kimi izah olunmalıdır. Sadə cümlə nümunələri ilə, məsələn, “Oyun qaydalar əsasında qurulub” şəklində öyrədilə bilər. İllüstrasiyalar və misallar uşaqların anlamasını asanlaşdırar.
