Əsatir insanlığın düşüncə tarixində xüsusi yer tutan, mifoloji düşüncənin formalaşmasına və kollektiv təxəyyülün ifadəsinə imkan yaradan ifadə tərzlərindən biridir. Bu termin dilimizdə qədim zamanlardan bəri işlənir və həm folklor, həm də ədəbiyyatın əsas elementlərindən biri hesab olunur. Əsatir, təkcə bir hekayə və ya nağıl formasında təqdim edilən məlumat deyil, o həm də bir xalqın, bir toplumun dünya görüşünü, təbiətə və insanlığa münasibətini ehtiva edən simvolik sistemdir. Onun formalaşmasında həm dini, həm fəlsəfi, həm də psixoloji ünsürlər mühüm rol oynayır.
Əsatir Sözünün Mənşəyi
“Əsatir” sözü ərəb mənşəlidir və “əfsanələr”, “miflər”, “uydurma hekayələr” mənasında işlədilir. Qurani-Kərimdə bu söz “əl-əssatir” formasında işlənir və keçmiş zamanların mifoloji hekayələrinə istinad edilir. Bu baxımdan, sözün İslam mədəniyyətində xüsusi bir dini və fəlsəfi yük daşıdığı da vurğulanmalıdır. Əsatir termini həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda simvolik və alleqorik strukturların yaranmasına səbəb olmuşdur.
Əsatirin Tarixi Kökü
Əsatir insanlığın ilkin çağlarından etibarən formalaşmağa başlamışdır. Ən qədim mədəniyyətlərdə – Mesopotamiya, Misir, Yunanıstan, Hindistan və Çin mədəniyyətlərində əfsanə və miflər insan və kainat münasibətlərini izah etmək üçün işlədilirdi. Bu mifoloji konstruksiyalar insanın anlamadığı hadisələri anlamağa çalışdığı vasitə idi. Azərbaycanda isə Oğuznamələr, Dədə Qorqud dastanı, Koroğlu eposu və digər xalq dastanları əslində əfsanəvi köklərə malikdir və əslində milli əsatir təfəkkürünün məhsuludur.
Əsatir Və Mifoloji Düşüncə
Əsatir, mifoloji düşüncənin ifadə vasitəsi kimi qəbul olunur. Mifoloji düşüncə insanın ətraf aləmi, kainatı, təbiət hadisələrini rəmzlər vasitəsilə anlamaq istəyi ilə formalaşmışdır. Məsələn, Günəşin doğması və batması, ildırım və yağış kimi təbiət hadisələri qədim insan tərəfindən Tanrıların iradəsi kimi qəbul edilir və bu Tanrılar haqqında əfsanələr yaranırdı. Bu tip əfsanələrdə qəhrəmanlar adətən fövqəlinsani güclərə malik olur və onların vasitəsilə kainatdakı nizam formalaşdırılır.
Əsatirin Ədəbiyyatdakı Rolu
Əsatir yalnız mifologiyada yox, eyni zamanda ədəbiyyatın formalaşmasında da aparıcı rola malikdir. Ədəbiyyatın ilkin nümunələri – dastanlar, xalq nağılları, atalar sözləri – birbaşa olaraq əfsanə və mifoloji mənbələrə dayanır. Klassik Şərq poeziyasında da əsatir elementlərinə tez-tez rast gəlinir. Nizami Gəncəvi, Füzuli kimi dahilərin yaradıcılığında bu rəmzi və alleqorik ünsürlər xüsusilə güclüdür. Onların təqdim etdiyi obrazlar həm real, həm də metafizik xarakter daşıyır.
Əsatirin Mədəniyyətimizdə Yeri
Azərbaycanda əfsanə və əfsanəvari hekayələr xalq yaradıcılığının ayrılmaz hissəsidir. Daş dövründən günümüzə qədər gələn xalq nağılları, dastanlar, bayatılar və məsəllər içərisində əfsanəvi düşüncə güclü şəkildə qorunub saxlanılmışdır. Bu xüsusiyyət milli kimliyin, milli yaddaşın formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, müxtəlif bölgələrə xas olan lokal əfsanələr həmin ərazilərin özünəməxsus sosial və mədəni həyatını əks etdirir.
Əsatir Və Təhsildə Rolu
Əsatir məktəb və universitet proqramlarında da öyrədilən anlayışlardan biridir. Ədəbiyyat və folklor fənlərində əfsanələrin janr xüsusiyyətləri, məzmun və forma cəhətləri, qəhrəman tipləri, rəmz və alleqoriyalar geniş şəkildə təhlil edilir. Bu, gənc nəslin milli-mənəvi dəyərləri mənimsəməsində və analitik düşüncə qabiliyyətinin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.
Əsatir Və Dini Kontekst
İslam mədəniyyətində əfsanəvi hekayələrin qavranışı bəzən fərqli olur. Qurani-Kərimdə bəzi tayfaların və peyğəmbərlərin başına gələn hadisələr alleqorik şəkildə təqdim olunur. Əfsanə və əhvalatlar vasitəsilə dini, əxlaqi və mənəvi dərslər verilir. Belə yanaşma əfsanələrin sadəcə fantaziya məhsulu olmadığını, onların arxasında müəyyən dəyərlər sisteminin dayandığını göstərir.
Əsatirin Müasir Cəmiyyətdə Yeri
Texnologiya və informasiya əsrində yaşadığımız bu dövrdə belə əfsanələrin rolu azalmamış, əksinə fərqli forma və məzmunda yenidən canlandırılmışdır. Ənənəvi əfsanələr müasir kino, ədəbiyyat, teatr və rəqəmsal mediada yenidən işlənərək təqdim olunur. Xüsusilə fantastik ədəbiyyat və kinoda əfsanəvi motivlər yenidən bədii formaya salınaraq cəmiyyətə təqdim edilir.
Əsatir Və Şifahi Xalq Ədəbiyyatı
Azərbaycan xalqının yaratdığı şifahi ədəbiyyat nümunələri – nağıllar, rəvayətlər, bayatılar – əfsanəvi motivlərlə zəngindir. Bu əsərlərdə qəhrəmanlar qeyri-adi gücə malik olur, heyvanlarla danışır, ruhlar və cadugərlər kimi irreal varlıqlarla qarşılaşırlar. Belə nümunələr xalqın keçmişi ilə indisi arasında körpü rolu oynayır və folklorun yaşarlığını təmin edir.
Əsatir anlayışı həm tarixi, həm fəlsəfi, həm də mədəni baxımdan olduqca zəngin və dərin bir məfhumdur. Bu anlayış vasitəsilə bir xalqın yaddaşı, mənəviyyatı və dünyagörüşü gələcək nəsillərə ötürülür. Əsatirlər zaman-zaman dəyişsə də, onların mahiyyəti – insan və kainat münasibətlərini izah etmək – dəyişməz olaraq qalır. Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində də əfsanə və əfsanəvi motivlər həm təhsildə, həm mediada, həm də gündəlik danışıqda öz yerini qoruyub saxlayır. Bu isə onu göstərir ki, əfsanə – sadəcə keçmişin izləri deyil, eyni zamanda gələcəyin də mənəvi bünövrəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsatir sözü ərəbcə “əfsanələr, miflər” mənasını verir və çoxluqda işlənir. Azərbaycan dilində bu söz əsasən xalqın uydurduğu, tarixi əsasdan uzaq, bədii və şifahi şəkildə ötürülən hekayələr üçün istifadə olunur.
Əsatir mifologiyanın bir parçasıdır. Mifologiya bütöv bir inanc və dünyagörüş sistemidir, əfsanələr isə bu sistemin bədii və simvolik hissələridir.
Əsatir ən qədim dövrlərdən, yazının və yazılı ədəbiyyatın hələ olmadığı zamanlardan bəri formalaşmağa başlayıb. Onlar şifahi şəkildə nəsildən-nəslə ötürülüb.
Əsatirlər cəmiyyətin inanclarını, qorxularını və ümidlərini əks etdirir. Onlar həm də estetik, maarifləndirici və mədəniyyət daşıyıcı funksiyaları yerinə yetirir.
Əsatirlər fantastik hadisələr, qeyri-adi qəhrəmanlar, magik elementlər və simvolik strukturlarla zəngindir. Onlarda zaman və məkan anlayışı qeyri-müəyyən ola bilər.
Əfsanələr demək olar ki, bütün dünya xalqlarında mövcuddur. Qədim yunan, türk, hind, fars və şumer mədəniyyətləri əfsanələr baxımından xüsusilə zəngindir.
Əsatir folklorun ən qədim və əsas sahələrindən biridir. Nağıl, rəvayət, dastan kimi janrlarla sıx bağlıdır və onların bədii yönlərini tamamlayır.
Müasir ədəbiyyat əfsanələri yeni formada işləyərək, onları simvolik, fəlsəfi və bədii mətnlərə çevirir. Bu həm də milli kimlik və tarix şüurunun formalaşmasına xidmət edir.
Bəli, bir çox əfsanələrdə dini motivlər yer alır. Bəzi miflər sonradan dinlərlə birləşib və müqəddəs mətnlərdə yer alıb.
Əsatirləri folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq, antropologiya, mədəniyyətşünaslıq və dinlər tarixi sahələri araşdırır. Bu sahələr əfsanələrin məzmun, struktur və funksiyalarını tədqiq edir.
