Əşərilik, İslam tarixinin ən önəmli teoloji məktəblərindən biri hesab olunur. Bu məzhəb, İslam dünyasında xüsusilə Əhli sünnə əqidəsinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Əşəri məzhəbi, rasional və məntiqi düşüncəni dini mətnlərə əsaslanan ənənəvi baxışlarla birləşdirərək, İslam teologiyasının mürəkkəb məsələlərini izah etməyə çalışır. Əşərilərin ortaya çıxması və inkişafı, İslam elmi ənənəsinin zənginliyinə, həmçinin müxtəlif ideoloji axınlarla mübarizəsinə səbəb olmuşdur. Əşərilərin mövcud olduğu dövrdə İslam dünyası, böyük elmi, fəlsəfi və siyasi dəyişikliklərlə üz-üzə idi. Bu proseslər nəticəsində əşərilik, həm müsəlmanların gündəlik dini həyatına, həm də İslam düşüncə tarixinin inkişafına dərin təsir göstərmişdir.Əşərilərin əsas prinsipləri və fərqləndirici xüsusiyyətləri, bir çox İslam ölkəsində dini və ictimai münasibətlərdə müəyyənedici rol oynayır. Onların təqdim etdiyi nəzəriyyələr, Allahın sifətləri, insan iradəsi və qəzavü-qədər kimi mühüm teoloji məsələlərin müzakirəsində aktual olaraq qalır. Əşərilik məktəbinin banisi Əbu Həsən Əl-Əşəri olmuş, onun ideyaları əsrlər boyunca alimlər, mütəfəkkirlər və siyasi liderlər tərəfindən qəbul edilmiş və müdafiə olunmuşdur. Azərbaycan cəmiyyətində də əşərilərin düşüncə sistemi və məzhəbinin təsiri hiss olunur.
Əşərilərin Yaranması və Tarixi Konteksti
Əşərilik məzhəbi, X əsrin əvvəllərində İraq ərazisində meydana çıxmışdır. Bu dövrdə İslam dünyası, müxtəlif fəlsəfi və teoloji axınlarla dolu idi. Əhli sünnə vəl-cəmaatın daxilində əsasən Mötəzilə, Maturidi və başqa axınlarla yanaşı, əşərilik də özünəməxsus yer tutmağa başlamışdır. Məzhəbin banisi Əbu Həsən Əl-Əşəri, əvvəlcə Mötəzilə məktəbinin davamçısı olsa da, sonradan onların ideyalarını tənqid etmiş və yeni bir teoloji istiqamət yaratmışdır.
Əl-Əşərinin əsas hədəfi, İslamın ənənəvi əsaslarını rasional üsullarla müdafiə etmək idi. O, Mötəzilənin həddindən artıq rasionalizmini və digər ifrat fikirləri tənqid edərək, dinin fundamental prinsiplərinin qorunmasına çalışırdı. Əşərilik, xüsusilə Abbasilər dövründə geniş yayıldı və rəsmi məzhəb kimi qəbul olundu. Bu, İslam dünyasında həm fəlsəfi, həm də siyasi sabitliyin bərqərar olmasına kömək etdi. Əşəriliyin formalaşmasında təsirli olan mühüm tarixi şəraitlərdən biri də, xəlifələrin dini siyasətinin dəyişməsi, əhalinin dini biliklərə daha çox maraq göstərməsi və müxtəlif elmi məktəblərin yaranması idi.
Əşəriliyin Əsas İdeoloji Prinsipləri
Əşərilik, İslamın fundamental prinsiplərinə sadiqliyi ilə seçilir. Bu məzhəbə görə, insanın Allahın sifətləri, qədəri və iradəsi barədə olan anlayışları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əşərilər, Allahın sifətlərinin əzəli və əbədi olduğuna inanır, onları Allahın zatından ayırmırlar. Eyni zamanda, əşərilər Allahın hər şeyə qüdrətinin çatdığını və insanın iradəsinin Allahın iradəsinə bağlı olduğunu qəbul edirlər.
Əşərilikdə insanın iradəsi mövzusu, digər İslam məzhəbləri ilə müqayisədə daha fərqli izah olunur. Əşərilərə görə, insanın etdiyi bütün işlər Allahın yaratdığı və istədiyi işlərdir. İnsan müəyyən mənada seçim edə bilər, lakin bu seçim də Allahın istəyi daxilində baş verir. Bu düşüncə, qəzavü-qədər və insan iradəsi məsələsində əşəriliyin nə qədər ortaq, həm də fərqli mövqedə dayandığını göstərir. Əşərilər həmçinin Quran və Sünnəni ən ali mənbə kimi qəbul edirlər, eyni zamanda məntiq və düşüncədən də istifadə edirlər.
Əşərilərin Allah Sifətləri Haqqında Görüşləri
Əşəriliyin ən çox müzakirə olunan sahələrindən biri Allahın sifətləri məsələsidir. Əşərilər bu mövzuda Mötəzilədən fərqli mövqedə dayanırlar. Onlara görə, Allahın sifətləri zatından ayrı və ya ona əlavə deyil, eyni zamanda onunla birlikdə mövcuddur. Əşərilər Allahın sifətlərinin əzəli olduğunu və bunların insan ağılı ilə tam dərk edilməsinin mümkün olmadığını vurğulayırlar.
Əşərilərə görə, Allah eşidir, görür, danışır və digər sifətlərə malikdir. Amma bu sifətləri insan sifətləri kimi başa düşmək olmaz. Onlar məcazi mənada anlaşılır və insan ağlına uyğun formada izah olunur. Bu baxış, İslam düşüncəsində antropomorfizmin qarşısının alınmasında mühüm rol oynamışdır. Əşərilərin bu məsələyə yanaşması, digər məzhəblərlə müqayisədə həm elmi, həm də teoloji cəhətdən daha balanslı və orta xətt kimi qiymətləndirilir.
Qədər və İnsanın İradəsi
Əşəriliyə görə, insanın bütün əməlləri Allah tərəfindən yaradılır. Lakin insan bu əməlləri qazanmaqda (kəsb etməkdə) müəyyən rol oynayır. Bu fikir “kəsb” nəzəriyyəsi kimi İslam düşüncəsində xüsusi yer tutur. Əşərilər belə hesab edirlər ki, insan öz iradəsi ilə bir işi seçir, lakin həmin işin gerçəkləşməsi Allahın yaratması nəticəsində baş verir.
Əşərilikdə insanın məsuliyyət məsələsi xüsusi vurğulanır. Hər bir insan öz əməllərinə görə məsuldur, çünki o, seçim hüququna sahibdir. Lakin həmin seçim də Allahın istəyi və izni daxilində baş verir. Bu baxış İslamın qədim dövrlərində geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Əşərilər bu məsələdə ifrat və təfritdən uzaq duraraq, həm dini mətnlərə, həm də məntiqə uyğun izahlar vermişlər.
Quran və Sünnənin Yeri
Əşərilik məktəbində Quran və Sünnə əsas mənbə kimi qəbul edilir. Əşərilər, İslamın təməl prinsiplərini müəyyən edərkən, ilk növbədə bu iki mənbəyə istinad edirlər. Onlar Quran ayələrini və hədisləri şərh edərkən məntiqdən və rasional düşüncədən istifadə etməyi də vacib sayırlar. Əşərilər üçün dini mətnlərin zahiri mənası ilə yanaşı, məcazi mənası da önəmlidir.
Əşərilər Quranın məxluq olmadığına, əzəli və əbədi olduğuna inanırlar. Bu fikir, Mötəzilə ilə aralarındakı əsas ixtilaf nöqtələrindən biridir. Əşərilər həmçinin Sünnənin də İslam fiqhində və əqidəsində xüsusi yer tutduğunu vurğulayırlar. Onların fikrincə, Sünnə Quranın izahında və dini hökmlərin tətbiqində ayrılmaz bir mənbədir.
Əşəriliyin Fəlsəfi və Elmi Yanaşması
Əşərilər, dini məsələlərin şərhində rasional və fəlsəfi metodlardan istifadə etməyə xüsusi önəm verirlər. Onlar, dini prinsiplərin müdafiəsi üçün məntiq, fəlsəfə və dialektikadan yararlanmışlar. Əşərilikdə, insan ağlının müəyyən həddə qədər həqiqətləri dərk edə biləcəyi qəbul edilir, lakin dini məsələlərdə əsas olan vəhy və dini mənbələrdir.
Əşərilər, İslam fəlsəfəsinin inkişafına da mühüm töhfələr vermişlər. Onların bu sahədə apardıqları mübahisələr və yazdıqları əsərlər, sonrakı dövrlərdə müsəlman filosoflarının, xüsusilə Qəzali kimi məşhur simaların düşüncələrində əhəmiyyətli iz qoymuşdur. Əşərilər, dini prinsiplərlə fəlsəfi düşüncəni birləşdirərək, İslam dünyasında elmi ənənənin inkişafına zəmin yaratmışlar.
Əşərilərin İslam Dünyasındakı Rolu və Təsiri
Əşərilər məzhəbi, İslam dünyasında xüsusilə sünni əqidənin əsas dayağı kimi qəbul edilmişdir. Əşərilik, Əhli sünnə vəl-cəmaatın əsas iki teoloji məktəbindən biri kimi tanınır və dünyada milyonlarla müsəlman tərəfindən mənimsənilir. Orta əsrlərdə bir çox İslam ölkəsində, o cümlədən Osmanlı imperiyasında və Əyyubilər dövlətində rəsmi dövlət məzhəbi kimi qəbul olunmuşdur.
Əşərilik, müsəlman cəmiyyətlərində həm dini, həm də ictimai münasibətlərin formalaşmasına təsir etmişdir. Məzhəbin prinsipləri əsasında qurulan dini təhsil ocaqları və universitetlər, İslam sivilizasiyasının inkişafında böyük rol oynamışdır. Əşəriliyin təsiri günümüzdə də davam edir və bir çox müsəlman ölkəsində dini institutların və ali məktəblərin tədris proqramına daxil edilmişdir.
Məşhur Əşəri Alimləri və Əsərləri
Əşəriliyin inkişafında böyük rolu olan alimlər arasında Əbu Həsən Əl-Əşəri, Əl-Baqillani, Əl-Cüveyni, Əl-Qüşeyri, İmam Qəzali kimi adlar xüsusi ilə seçilir. Bu alimlər, əşərilik təlimlərinin yayılmasında və izahında mühüm rol oynamışlar. Onların yazdığı əsərlər, İslam dünyasında teoloji və fəlsəfi müzakirələrin aparılmasında əsas mənbə hesab olunur.
Məşhur əşəri alimlərinin yazdığı kitablar arasında “əl-İbanə an üsuli-diyanə”, “əl-Lüma”, “əl-Muxtasar fi üsuli-din” və “əl-İrşad” kimi əsərlər geniş tanınır. Qəzali isə, əşəriliyin fəlsəfi və teoloji əsaslarını özünün “İhya əl-üluməddin” və digər əsərlərində inkişaf etdirmişdir. Bu alimlərin irsi, indiki dövrdə də həm elmi, həm də dini dairələrdə maraq doğurmağa davam edir.
Müasir Dövrdə Əşəriliyin Yeri
Müasir İslam dünyasında əşəriliyin rolu və əhəmiyyəti dəyişməz olaraq qalır. Bir çox İslam universitetində əşəriliyin prinsipləri öyrədilir və bu məzhəb, İslamın rəsmi ideoloji əsaslarından biri kimi qəbul olunur. Əşərilər, müasir çağırışlar qarşısında ənənəvi dini dəyərləri müdafiə edərək, eyni zamanda elmi və fəlsəfi yenilikləri də nəzərə almağa çalışırlar.
Əşəriliyin müasir müsəlman gənclər arasında populyar olmasının əsas səbəblərindən biri, onun məntiqi və rasional yanaşmaya əsaslanmasıdır. Bu məzhəb, həm dini ənənənin qorunmasına, həm də yeni elmi və ictimai proseslərin izahına imkan yaradır. Əşəriliyin mövcudluğunu və əhəmiyyətini qoruması, İslamın müxtəlif məktəblərinin qarşılıqlı anlaşmasına və elmi tərəqqisinə töhfə verir.
Əşərilik, İslam dünyasının ən qədim və ən təsirli teoloji məktəblərindən biri kimi tarix boyu böyük rol oynamışdır. Onun əsas ideoloji prinsipləri, Allahın sifətləri, insan iradəsi və qəzavü-qədər kimi mühüm məsələlərin izahında rasional və məntiqi yanaşmanı dini ənənə ilə birləşdirir. Əşərilərin təqdim etdiyi nəzəriyyələr, həm dini, həm də elmi cəmiyyətlərdə geniş qəbul olunur və müasir dövrdə də aktuallığını qoruyur. Bu məzhəb, İslam sivilizasiyasının inkişafında və dini düşüncənin zənginləşməsində əvəzsiz rol oynamışdır. Əşəriliyin Azərbaycan cəmiyyətində və İslam aləmində təsiri, gələcəkdə də dərin və əhəmiyyətli olaraq qalacaqdır.
