İnsan orqanizmi təbiətin ən mürəkkəb və mükəmməl sistemlərindən biridir. Bu sistemin əsas vəzifələrindən biri də ətraf mühitdən alınan informasiyaların düzgün şəkildə qəbul olunaraq beyinə ötürülməsidir. Bu funksiyanı yerinə yetirən əsas strukturlardan biri analizatorlardır. Analizatorlar xarici mühitdə baş verən hadisələri qəbul edib, onları sinir impulslarına çevirərək beyin korteksinə ötürür və nəticədə biz bu hadisələri hiss edir, qavrayırıq. Bu sistemlərdən biri də eşitmə analizatorudur. Eşitmə analizatoru səs dalğalarını qəbul edərək onları analiz edən və insana eşitmə duyğusunu verən bioloji sistemdir. Bu sistem vasitəsilə insanlar ətraf aləmdəki səsləri eşidir, nitqi anlayır və sosial münasibətlərdə iştirak edirlər.
Eşitmə analizatoru sadəcə bir orqan deyil, kompleks quruluşa malikdir. Onun strukturu, funksiyası, sinir yolları və mərkəzi prosessoru – yəni beyin korteksindəki eşitmə mərkəzi – birgə şəkildə işləyərək insana səsin yönü, gücü, tembri və mənbəyi haqqında tam məlumat verir.
Eşitmə analizatoru nədir
Eşitmə analizatoru insanın eşitmə funksiyasını təmin edən, xarici mühitdən alınan səs titrəyişlərini sinir impulslarına çevirən və beyində qavranmasını təmin edən kompleks bioloji sistemdir. Bu sistem reseptorlardan (qulaq), keçirici sinirlərdən və mərkəzi analiz edən beyin sahələrindən ibarətdir. Analizatorun əsas məqsədi ətraf səsləri qəbul edib, onları şərh edərək insanın çevrə ilə səmərəli əlaqə qurmasına imkan yaratmaqdır.
Eşitmə analizatoru həm fiziki, həm də neyrofizioloji prosesləri özündə birləşdirir. Yəni bu sistem səs dalğalarını mexaniki titrəyişlərdən neyron aktivliyə çevirməklə insan beynində anlamlı informasiya halına salır. Bu isə təkcə eşitmək deyil, eyni zamanda başa düşmək və şərh etmək deməkdir.
Eşitmə analizatorunun funksiyaları
Bu sistemin əsas funksiyası səsləri qəbul etmək və onları beynin eşitmə mərkəzinə çatdırmaqdır. Lakin bu funksiyalar yalnız bununla məhdudlaşmır. Eşitmə analizatorunun digər funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:
- Səs dalğalarının gücünün və tezliyinin ayırd edilməsi
- Mənbənin yerinin müəyyən edilməsi (lokalizasiya)
- Nitqin qavranması və danışığın başa düşülməsi
- Emosional reaksiyaların yaranması (musiqi, səslər)
- Eşitmə yaddaşının formalaşması
Bu funksiyaların normal işləməsi insanın sosial, intellektual və emosional inkişafında vacib rol oynayır.
Eşitmə analizatorunun strukturu
Eşitmə analizatoru 3 əsas hissədən ibarətdir:
- Periferik hissə (qulaq)
- Keçirici hissə (eşitmə siniri və yolları)
- Mərkəzi hissə (beyin qabığında eşitmə zonası)
Bu struktur hissələr bir-biri ilə funksional əlaqə içindədir. Qulaq səsləri qəbul edir, sinir yolu vasitəsilə siqnallar beyinə ötürülür və beyin onları şərh edərək mənalandırır. Hər hansı bir hissədə yaranan problem eşitmə pozğunluğuna səbəb ola bilər.
Eşitmə analizatorunun hissələri
Qulaq üç əsas hissəyə bölünür:
- Xarici qulaq: qulaq seyvanı və xarici eşitmə yolu
- Orta qulaq: buraya eşitmə sümükləri (çəkiç, zindan, üzəngi) daxildir
- Daxili qulaq: əsasən koklea (salyangoz) və vestibulyar aparatdan ibarətdir
Eşitmə analizatorunun digər komponentlərinə eşitmə siniri (VIII kəllə siniri – n.vestibulocochlearis) və beyin qabığındakı eşitmə mərkəzi (temporal payda yerləşir) daxildir.
Eşitmə analizatorunun anatomiyası və fiziologiyası
Anatomik baxımdan eşitmə analizatoru xarici mühitdən gələn səs titrəyişlərinin mexaniki şəkildə qəbul olunmasından başlayaraq, daxili qulaqda yerləşən eşitmə reseptorlarının bu titrəyişləri bioelektrik impulslara çevirməsi ilə davam edir. Bu impulslar eşitmə siniri vasitəsilə beyindəki eşitmə mərkəzinə çatdırılır.
Fizioloji baxımdan bu sistemin fəaliyyəti zamanı aşağıdakı mərhələlər baş verir:
- Akustik siqnalların qulaq seyvanı tərəfindən toplanması
- Orta qulaq sümükləri vasitəsilə titrəyişlərin gücləndirilməsi
- Kokleadakı maye vasitəsilə titrəyişlərin bazilar membrana ötürülməsi
- Titrəyişlərin tükcüklü hüceyrələr tərəfindən elektrik siqnallarına çevrilməsi
- Sinir yolları ilə beyinə ötürülməsi və interpretasiyası
Eşitmə analizatorunun sinir yolları və beyin mərkəzi
Eşitmə impulsları daxili qulaqdan eşitmə siniri vasitəsilə beyin kötüyünə (medulla oblongata), oradan da beyincik, talamus və nəhayət, beyinin temporal payında yerləşən eşitmə mərkəzinə çatdırılır.
Bu yol aşağıdakı strukturlardan ibarətdir:
- Koklear nüvələr (beyin kötüyündə)
- Lateral lemnisk (səs siqnallarının ötürücü yolları)
- İnferior kolikulus (orta beyində yerləşir)
- Talamus (MGB – medial genikulyar cisim)
- Temporal payın eşitmə korteksi (Heschl girusları)
Bu mərhələlər boyunca impulslar emal edilir, seçilir və sonunda beyin onları şərh edir. Səslərin hündürlüyü, gücü, istiqaməti bu zaman müəyyən olunur.
Eşitmə analizatoru ilə bağlı xəstəliklər və pozğunluqlar
Bu sistemdə meydana gələn pozğunluqlar eşitmə itkisinə, eşitmə qavrayışının azalmasına və ya dəyişməsinə səbəb ola bilər. Ən çox rast gəlinən xəstəlik və pozğunluqlar:
- Kəskin və xroniki otit (orta qulaq iltihabı)
- Presbiakuziya (yaşa bağlı eşitmə zəifləməsi)
- Neyrosensor eşitmə itkisi (sinir yolu zədələnməsi)
- Travmatik zədələr (qulaq və beyin travması)
- Akustik neyroma (eşitmə sinirində xoşxassəli şiş)
- Tinnitus (qulaqda səslərin eşidilməsi)
Bu problemlər vaxtında diaqnoz və müalicə olunmadıqda daimi eşitmə itkisinə səbəb ola bilər.
Eşitmə analizatorunun diaqnostik üsulları
Eşitmə pozğunluqlarının aşkarlanması üçün müxtəlif laborator və klinik testlər mövcuddur. Ən geniş istifadə olunanlar:
- Audiometriya (eşitmə həddinin ölçülməsi)
- Timpanometriya (orta qulaq təzyiqinin qiymətləndirilməsi)
- ABR (Auditory Brainstem Response) testi
- Otoakustik emossiyalar (OAE) testi
- Otoskopiya (qulaq kanalının və pərdəciyin vizual müayinəsi)
Bu testlər vasitəsilə eşitmə analizatorunun müxtəlif hissələrindəki funksional vəziyyət müəyyən edilir.
Eşitmə analizatorunun müalicəsi
Müalicə eşitmə pozğunluğunun səbəbindən asılı olaraq dəyişir. Əgər səbəb infeksiya və ya iltihabdursa, dərmanlarla konservativ müalicə aparılır. Əgər neyrosensor zədələnmədirsə, bəzən eşitmə cihazları və ya koklear implantasiya kimi cihazlar tətbiq olunur.
- Antibiotiklər (otitlərdə)
- Kortikosteroidlər (iltihabi hallarda)
- Eşitmə cihazları (ağır eşitmə itkisi zamanı)
- Cərrahi müdaxilələr (şiş və ya anadangəlmə defektlərdə)
- Reabilitasiya və loqopedik terapiya (nitq bərpası üçün)
Eşitmə analizatorunun həyati vacibliyi
İnsan sosial varlıqdır və cəmiyyətlə əlaqə qurmaq üçün əsas duyğulardan biri eşitmədir. Eşitmə analizatorunun normal fəaliyyəti nitqin inkişafı, ünsiyyət bacarığı, təhlükəyə qarşı reaksiya və gündəlik həyatın idarəsi üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır.
Eşitmə pozğunluğu olan uşaqlarda nitq inkişafı ləngiyir, bu da psixoloji və sosial problemlərə səbəb olur. Eyni zamanda, yaşlılarda eşitmə itkisi depressiya, yaddaş zəifliyi və sosial izolyasiya ilə nəticələnə bilər. Buna görə bu sistemin qorunması və mütəmadi yoxlanılması həyati vacib sayılır.
Ən çox verilən suallar
- Eşitmə analizatoru nədir?
Xarici səsləri qəbul edib, beyinə ötürərək onları şərh edən bioloji sistemdir. - Eşitmə analizatoru neçə hissədən ibarətdir?
Periferik, keçirici və mərkəzi olmaqla 3 əsas hissədən ibarətdir. - Eşitmə analizatorunun sinir yolu haradan keçir?
Kokleadakı reseptorlardan başlayır, beyin kötüyü, talamus və temporal paya qədər uzanır. - Qulağın hansı hissəsi eşitmə reseptorlarını ehtiva edir?
Daxili qulaq – əsasən koklea. - Eşitmə analizatorunun funksiyaları nələrdir?
Səsləri qəbul etmək, şərh etmək, yönünü və gücünü ayırd etmək, nitqi başa düşmək. - Eşitmə analizatoru pozulanda nə baş verir?
Eşitmə zəifləyir və ya tamamilə itə bilər, nitq inkişafı ləngiyə bilər. - Hansi diaqnostik testlərlə eşitmə yoxlanılır?
Audiometriya, ABR, OAE, otoskopiya və timpanometriya ilə. - Müalicə necə aparılır?
Dərman, eşitmə cihazı, cərrahiyyə və reabilitasiya üsulları ilə. - Eşitmə analizatoru hansı beyin sahəsində başa çatır?
Temporal payın eşitmə korteksində. - Eşitmə niyə bu qədər vacibdir?
Nitq, ünsiyyət, təhlükəyə reaksiya və sosial həyat üçün əsas duyğulardan biridir.
