Eşşək – çoxlarına sadə və kənd təsərrüfatına aid heyvan kimi görünsə də, əslində insan tarixində mühüm rola sahib, faydalı, möhkəm, çoxfunksiyalı bir canlıdır. O, həm tarixi, həm təsərrüfat dəyəri, həm də sağlamlıq sahəsində istifadəsi ilə diqqətəlayiqdir. Bu yazıda eşşəklə bağlı bütün aspektlərə – eşşək südü, eşşək kremi, eşşək arısı, eşşək satışı, eşşək qanqalı və hətta eşşək gözü kimi mövzularda məlumatlar təqdim olunacaq.
Eşşəyin mənşəyi və tarixi
Eşşək (lat. Equus asinus) ilk dəfə Afrikada evcilləşdirilmiş və əsrlər boyu insanlara daşıma, yükləmə və nəqliyyat vasitəsi kimi xidmət etmişdir. Zamanla Orta Asiya, Yaxın Şərq və Avropa bölgələrinə yayılmışdır. Azərbaycan kənd təsərrüfatında da eşşək əvəzedilməz bir heyvandır – xüsusilə dağlıq və çətin keçilən ərazilərdə.
Eşşək şəkli – Görünüş və əsas xüsusiyyətlər
Eşşəklər kiçikbaş atlar ailəsinə aiddir, lakin gövdəsi daha qısa, qulaqları uzun, boyu nisbətən alçaq, amma əzələli və dözümlü olur. Onların çəkisi 150–300 kq, boyu isə təqribən 90–140 sm olur. Tükləri bəzən qara, boz, açıq qəhvəyi və ya ağ çalarda olur.
Eşşək südü və sağlamlığa faydaları
Son illərdə eşşək südünə maraq artmaqdadır. Bunun səbəbi isə onun faydalı tərkibi və nadir xüsusiyyətləridir. Eşşək südü daha az yağlı, laktaza baxımından zəngin və antibakterial xüsusiyyətlərə malik olması ilə seçilir.
Faydaları:
- Uşaqlarda allergik reaksiyaların azalmasına kömək edir
- Dəri xəstəliklərinə qarşı faydalıdır
- İmmunitet sistemini gücləndirir
- Həzm sistemini tənzimləyir
Eşşək südü xüsusilə laktoza çatışmazlığı olan insanlarda tövsiyə edilir. Hazırda Azərbaycanda da eşşək südü satılır – adətən 0.5 litrlik butulkalarda, 25–40 AZN qiymət aralığında.
Eşşək südü kremi və eşşək kremi: Dəriyə möcüzəvi təsir
Kosmetologiyada eşşək südü tərkibli məhsullar getdikcə populyarlaşır. Ən çox istifadə olunanlardan biri də eşşək südü kremi və ya eşşək kremidir.
Təsiri:
- Dərini nəmləndirir və yumşaldır
- Qırışların və dəri yaşlanmasının azalmasına kömək edir
- Dəriyə parıltı və elastiklik qazandırır
- Aknelərə qarşı təbii qoruma təmin edir
Bu kremlər əsasən apteklərdə və təbii kosmetika mağazalarında satılır.
Eşşək arısı – adını eşşəkdən alıb, amma özü arıdır
Eşşək arısı adlandırılan bu növ (lat. Vespula germanica) iri, güclü və tez-tez insanlara hücum edən arı növüdür. Onlar:
- İti sancmağa malikdir
- Ağrılı allergik reaksiya verə bilərlər
- Təbii mühitdə bitkilərin tozlanmasında rol oynayırlar
Eşşək arısı adlandırılsa da, bu canlıların eşşək heyvanı ilə heç bir bioloji əlaqəsi yoxdur. Sadəcə iri və sərt görünüşlərinə görə bu ad verilib.
Eşşək gözü – deyim yoxsa real məna?
“Eşşək gözü” ifadəsi Azərbaycan dilində həm gülməli deyim kimi, həm də real orqan kimi istifadə olunur. Eşşəklərin gözləri iri, kənara baxan və geniş görmə bucağına malikdir – bu da onların ətraf mühiti daha yaxşı müşahidə etməsinə kömək edir.
Eşşək balası – necə doğulur və böyüyür?
Eşşəklər 12 aya yaxın həmləlik dövründən sonra bir bala doğururlar. Yeni doğulan eşşək balası ayaq üstə durmağı, anasının südü ilə qidalanmağı və bir neçə saat ərzində yeriməyi öyrənir. Onlar 2-3 yaşına qədər yetişkin sayılır və uzun ömürlü heyvanlardır – 25-40 il arasında yaşaya bilirlər.
Eşşək qanqalı – xalq təbabətində yer alan bitki
“Eşşək qanqalı” əslində bitkidir, qanqalı otlarının bir növüdür. Bu bitki xüsusilə:
- Qaraciyər və safra yollarını təmizləmək üçün istifadə olunur
- İltihab əleyhinə təsir göstərir
- Təzyiq və şəkər tənzimləməsində faydalıdır
Eşşək qanqalı adını ehtimal ki, bu bitkini yeməyi sevən heyvandan almışdır.
Eşşək haqqında xalq inancları və deyimlər – Zarafatda, mədəniyyətdə, hikmətdə
Eşşək – kənd həyatının sakit, sadə, amma güclü siması olsa da, Azərbaycan xalqının dilində, zarafatlarında, atalar sözlərində və mədəni deyimlərində də özünəməxsus yer tutub. Onun adı həm məzəli, həm də hikmətli mənalarda işlədilib. Əgər biz xalq danışığına və folkloruna nəzər salsaq, görərik ki, eşşək obrazı təkcə heyvan kimi yox, həm də ictimai düşüncənin, insan davranışlarının simvolu kimi qəbul olunub.
Eşşək obrazının xalq şüurundakı yeri
Eşşək sadəliyi, dözümlülüyü və sakitliyi ilə tanınan bir canlıdır. Ona görə də xalq arasında “eşşək” sözü bəzən tənbəllik, sadəlövhlük və ya inadkarlıqla, bəzən də səbir və əzmkarlıqla əlaqələndirilir. Bəzən bu söz ironik, bəzən isə həqiqətən qiymətləndirici məna daşıyır.
Xalq arasında “eşşək” deyimi bir insana yönəldikdə, bu ya zarafatla, ya da tənqid məqsədilə deyilir. Amma unutmaq olmaz ki, bu sözlər və deyimlər həm də xalqın dili ilə danışan təcrübə toplusudur.
Eşşək satışı və qiymətləri
Hazırda bəzi kəndlərdə, fermer təsərrüfatlarında eşşəklər satışa çıxarılır. Eşşəyin qiyməti onun:
- Yaşı
- Sağlamlıq durumu
- Bədən ölçüsü
- İş qabiliyyəti kimi meyarlara görə dəyişir.
Ortalama qiymət 300 – 800 AZN arasında dəyişə bilər. Satış əsasən qapalı bazarlar, heyvan yarmarkaları və online elan saytları vasitəsilə aparılır.
Eşşək, qədimdən bəri səbrin, gücün və faydalılığın simvoludur. Bu heyvan həm kənd təsərrüfatında, həm də tibbi və kosmetik sahələrdə geniş istifadə olunur. Onun südü, kremi, balası və hətta adıyla bağlı olan otlar belə insan həyatında öz yerini tutub. Azərbaycan kənd həyatında bu canlıya olan bağlılıq illər keçsə də davam edir. Bəlkə də bu səbəbdən xalq arasında belə bir söz var: “Eşşək yükünü çəkər, amma heç vaxt dilə gəlməz.”
