İnsan həyatında əşyalar əvəzolunmaz bir yer tutur. Hər bir fərdin gündəlik fəaliyyəti, yaşayış tərzi, sosial münasibətləri və hətta hüquqları birbaşa və ya dolayısı ilə əşyalarla əlaqəlidir. Bizə məxsus olan, istifadə etdiyimiz, dəyər verdiyimiz hər bir maddi obyekt istər geyim, istər texnika, istərsə də daşınmaz əmlak əşya anlayışı çərçivəsində dəyərləndirilir. Lakin əşya dedikdə sadəcə maddi obyektləri nəzərdə tutmaq düzgün olmazdı. Hüquqi baxımdan əşya anlayışı daha geniş məna daşıyır və insanların hüquqi münasibətlərində mühüm rol oynayır.
Əşya nədir?
Əşya hüquq və gündəlik dildə maddi və ya bəzi hallarda qeyri-maddi olan, insan tərəfindən istifadə edilə bilən obyektə deyilir. Gündəlik həyatda masadan telefona, geyimdən daşınma vasitəsinə qədər hər şey əşyadır. Leksik mənada əşya, insana məxsus olan, istifadəyə yararlı, funksional və konkret varlıq formasında təzahür edən obyekt deməkdir.
Hüquqi anlamda isə əşya dedikdə, mülki hüquqda istifadə edilən, konkret şəxsin mülkiyyətində və ya istifadəsində olan və qanunla tanınan maddi obyektlər nəzərdə tutulur. Buraya həm şəxsi istifadə əşyaları, həm də kommersiya məqsədli mallar aiddir.
Əşya hüququ nədir?
Əşya hüququ – mülki hüququn əsas institutlarından biri olub, insanların əşyalar üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam hüquqlarını tənzimləyən hüquq sahəsidir. Əşya hüququ mülkiyyət hüququnu, istismar hüququnu və servitut özündə birləşdirir.
Bu hüquq sahəsi şəxsin əşya ilə necə davrana biləcəyini, həmin əşyanı başqasına verə, dəyişə və ya icarəyə verə biləcəyini müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində əşya hüququ geniş şəkildə izah olunmuş və əşyalar üzərində hüquqların təsbit qaydası müəyyənləşdirilmişdir.
Daşınmaz əşya nədir?
Əşya hüququnda əşyalar iki əsas kateqoriyaya bölünür: daşınar əşyalar və daşınmaz əşyalar. Daşınmaz əşya yerləşdiyi yerdən kənarlaşdırılması, öz strukturuna və funksiyasına zərər vermədən mümkün olmayan əşyalardır. Məsələn, torpaq sahələri, binalar, evlər və tikililər daşınmaz əşyaya aiddir.
Bu əşyalar mülkiyyət hüququ baxımından daha çox hüquqi prosedur tələb edir: qeydiyyat, sənədləşmə, rəsmi dövlət reyestrinə daxil olunma və.s.Daşınmaz əşyaların satışı və ya digər şəxslərə ötürülməsi xüsusi qanunvericilik çərçivəsində həyata keçirilir.
Əşya davamlılığı nədir?
Əşya davamlılığı bir əşyanın zaman keçdikcə öz fiziki formasını və funksional xüsusiyyətlərini qoruyub saxlama qabiliyyətidir. Bu anlayış, əsasən, əşyaların istifadə müddətinin və dayanıqlığının qiymətləndirilməsi baxımından önəmlidir.
Məsələn, əgər bir masa illərlə istifadə oluna bilirsə və formasında ciddi dəyişiklik baş vermirsə, həmin masa “davamlı əşya” hesab olunur. Hüquqda isə bu anlayış bəzi müqavilələrdə, xüsusilə satış və icarə müqavilələrində əşyaların keyfiyyət və istifadə müddətini təyin etmək üçün istifadə olunur.
Əşyanın əlamətləri
Əşyaların hüquqi mənada müəyyənləşdirilməsi üçün bir neçə əsas əlamət mövcuddur:
- Maddi varlıq: Əşya mütləq maddi varlığa malik olmalıdır. Məsələn, fikir və ya ideya əşya sayılmaz.
- Faydalanma qabiliyyəti: Əşya müəyyən məqsəd üçün istifadə oluna bilməlidir.
- Sabitlik və müəyyənlik: Əşya konkret formaya və təyinatlılığa sahib olmalıdır.
- Qanuni mülkiyyət: Əşyaya hüquqi olaraq sahib olunmalı və qanuni yollarla əldə edilməlidir.
Bu əlamətlər əşyaların hüquqi baxımdan tanınması və hüquqların qorunması üçün əsas meyarlardır.
Əşyanın yeri və əhəmiyyəti
Əşyaların yerləşdiyi yer və istifadə sahəsi onların hüquqi statusuna birbaşa təsir edir. Məsələn:
- Şəxsi əşyalar – insanların gündəlik istifadəsində olan geyim, mobil telefon və s.
- İctimai əşyalar – dövlətə və ya bələdiyyələrə məxsus olan, ümumi istifadəyə verilmiş əşyalar (parklar, körpülər və s.).
- İstehsal əşyaları – müəssisələrdə istifadə olunan avadanlıqlar, texnikalar.
Əşyaların yerinə görə fərqli hüquqi prosedurlar tətbiq olunur. Məsələn, şəxsi əşya oğurlandıqda onun qaytarılması üçün sadə iddia prosesi kifayət edə bilər, lakin daşınmaz əmlakın mübahisələndirilməsi daha çətin və hüquqi cəhətdən kompleks proses tələb edir.
Əşyaların növləri
Əşyalar hüquqi və praktik baxımdan müxtəlif formalarda təsnif oluna bilər:
- Mülkiyyət əşyaları – fərdi və ya hüquqi şəxslərə məxsus olan əşyalar.
- İctimai əşyalar – dövlətdən ümumi istifadəyə verilmiş əşyalar.
- Təbii əşyalar – insan müdaxiləsi olmadan mövcud olan əşyalar.
- İnsan tərəfindən yaradılan əşyalar – fabrik məhsulları, bina və s.
Əşya və insan münasibətləri
Əşyalarla insan arasında maddi və psixoloji münasibətlər formalaşır. İnsan əşyalar üzərində özünü ifadə edir, sosial statusunu göstərir, fəaliyyətini həyata keçirir. Bu baxımdan, əşya yalnız maddi varlıq deyil, həm də insan həyatında sosial və mədəni rol daşıyan elementdir.
İnsanın malik olduğu və istifadə etdiyi hər bir obyekt hüquqi baxımdan əşya sayılır və bu obyekt üzərində müxtəlif hüquqların yaranmasına səbəb olur. Məhz buna görə də, əşya hüququ mülki hüququn fundamental sahələrindən biri kimi çıxış edir və şəxslər arasındakı əmlak münasibətlərinin əsasını təşkil edir.
Əşyalar yalnız fiziki obyektlər və hüquqi münasibətlərin predmeti deyil, həm də cəmiyyətin mədəni, estetik və sosial dəyərlər sistemində mühüm yerə malikdir. Əşyalar vasitəsilə insanlar öz statuslarını, şəxsiyyətlərini və həyat tərzlərini nümayiş etdirirlər. Məsələn, bir şəxsin geyindiyi paltar onun sosial mövqeyi, zövqü və həyat tərzi haqqında ilkin təsəvvür yarada bilər. Bənzər şəkildə, ev əşyaları və dekorasiya elementləri fərdin daxili dünyasını, emosional münasibətlərini və həyat fəlsəfəsini əks etdirə bilər.
