Azərbaycan dilində bəzən elə sözlərə rast gəlirik ki, onları ilk dəfə eşidəndə ya anlamını təxmin etmək çətin olur, ya da onları ümumiyyətlə işlətmirik. Əşyavi də məhz bu tip sözlərdəndir. Çoxlarımız bu sözlə ilk dəfə qarşılaşdıqda onun nə demək olduğunu, hansı sahələrdə istifadə olunduğunu və ya hansı mənanı verdiyini anlamaqda çətinlik çəkirik. Halbuki bu söz, həm leksik, həm semantik, həm də funksional baxımdan olduqca maraqlı və zəngin mənaya malikdir.
Əşyavi sözünün yazılışı və düzgün forması
Əşyavi sözü Azərbaycan dilinin orfoqrafik qaydalarına əsasən “əşyavi” şəklində yazılır. Bəzi hallarda insanlar tərəfindən səhvən əşyəvi, əşşavi və ya əşyayi kimi yazılsa da, bunlar dil baxımından yanlışdır. Söz, “əşyə” və “-vi” şəkilçisinin birləşməsi ilə yaranır və bu forması Azərbaycan dilinin söz düzəltmə qaydalarına uyğundur.
Əşyavi nə deməkdir?
Əşyavi sözü “əşyaya aid olan, maddi obyektlərə məxsus, maddiləşmiş və ya maddi xarakterli” mənasını verir. Yəni bu söz, daha çox bir anlayışın, hadisənin və ya ideyanın fiziki, əşya şəklinə düşmüş forması anlamında işlənir. Başqa sözlə desək, əşyavi bir şey – artıq gözlə görülə bilən, toxunula bilən və ya maddi dünyada mövcud olan bir obyekt kimi qəbul edilir.
Əşyavi yazı nədir?
Ədəbiyyatşünaslıqda və fəlsəfi müzakirələrdə “əşyavi yazı” ifadəsi də istifadə olunur. Bu termin, mücərrəd anlayışların daha çox konkret, real və maddi obrazlarla ifadə olunması anlamına gəlir. Məsələn, bir yazıçı insan psixologiyasını obrazlarla, hadisələrlə və real mühitlərlə təqdim edirsə, bu yazı əşyavi yazı sayılır. Belə yazı tipi oxucuda hissləri konkret əşyalar və situasiyalar vasitəsilə oyadır.
Əşyavi yazılar bədii təsvirin güclü olduğu, təsviredici dilin maddiləşdiyi və oxucunun beynində vizual obrazlar yaradan yazılardır. Bu cür yazılarda mücərrəd fikir yox, real hiss oluna bilən detallar ön plandadır.
Əşyavi sözünün işlənmə sahələri
Bu söz çox spesifik sahələrdə, xüsusilə dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, fəlsəfə, psixologiya və semiotikada işlənir. Aşağıdakı nümunələrlə tanış olaq:
- Fəlsəfi kontekst:
İnsan düşüncələrinin əşyavi formaya keçməsi, onun daxili aləminin maddi dünyaya sirayət etməsidir. - Ədəbiyyatda:
Müəllifin təsvirdə istifadə etdiyi əşyavi elementlər, obrazın real və canlı təsvirinə kömək edir. - Psixologiyada:
Uşaqlar əşyavi təfəkkür mərhələsində əşyaları hiss edərək, toxunaraq və görərək qavrayırlar. - Dilçilikdə:
Əşyavi sözlər real obyektlərə işarə edir və danışıqda konkretliyi təmin edir.
Əşyavi və mücərrəd anlayışlar arasında fərq
Əşyavi anlayışlar, konkret və hiss edilə bilən maddi reallıqları ifadə edir. Mücərrəd anlayışlar isə abstrakt düşüncə kateqoriyasına daxildir, məsələn: sevgi, azadlıq, ədalət, düşüncə kimi. Bu baxımdan əşyavi və mücərrəd anlayışlar bir-birinin əksi kimi təqdim oluna bilər.
| Əşyavi | Mücərrəd |
|---|---|
| Stul, masa, kitab | Sevgi, azadlıq, ağıl |
| Maddi dünyada var | Fikirdə mövcuddur |
| Gözlə görünür, toxunmaq mümkündür | Təsəvvürlə qavranılır |
| Real həyatdadır | Simvolik və fəlsəfi mənalıdır |
Əşyavi sözünün tarixi və etimologiyası
“Əşyavi” sözü ərəb mənşəli “əşya” sözündən törəmişdir. “Əşya” – çoxlu sayda maddi obyekt, ətrafımızda gördüyümüz fiziki əşyalar deməkdir. Bu sözə əlavə olunan “-vi” şəkilçisi isə aidiyyət bildirir. Yəni bu cür quruluş dilimizdə çox yayılmış “nəqliyyat → nəqliyyatçı”, “ticarət → ticarətçi” tipli sözlərin formalaşmasına bənzəyir. Əşyavi isə “əşyaya aid olan, əşya ilə bağlı” anlamını daşıyır.
Əşyavi ifadələrin gündəlik danışıqda istifadəsi
Əslində gündəlik dilimizdə əşyavi sözləri tez-tez işlətməsək də, mahiyyətcə bu anlayışlardan istifadə edirik. Aşağıda bəzi nümunələr verək:
- “Bu fikrin əşyavi izahını istəyirəm” – Yəni abstrakt yox, real nümunə ilə izah.
- “Əşyavi olaraq göstərmək çətindir” – Real nümunə ilə sübut etmək çətindir.
- “Uşaq hələ əşyavi mərhələdədir” – Yəni o, mücərrəd yox, konkret düşünür.
Əşyavi düşüncə nədir?
Əşyavi düşüncə insanın ilk təfəkkür mərhələsində mövcud olur. Xüsusilə uşaqlarda bu tip düşüncə üstünlük təşkil edir. Onlar hər şeyi gözlə görmək, əllə toxunmaq və real olaraq yaşamaq istəyirlər. Bu səbəbdən psixologiyada “əşyavi düşüncə mərhələsi” anlayışı istifadə olunur. Bu mərhələdə uşaq simvolik və ya abstrakt təfəkkürdən çox, fiziki obyektlərlə əlaqədə anlayış qurur.
Əşyavi təfəkkürün təhsildə və pedaqogikada rolu
Təhsil sistemində də bu söz və anlayış çox önəmlidir. Məsələn:
- Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlara əşyavi təlim metodları ilə bilik vermək daha effektiv sayılır.
- Əşyavi dərsliklər, əşyavi oyunlar və təcrübə yönümlü öyrənmə metodikası uşağın öyrənmə sürətini artırır.
Yəni bir anlayışı uşağa kitabda oxutmaqla deyil, onun gözləri önündə real olaraq canlandırmaq – onu əşyavi şəkildə təqdim etmək – daha uğurlu nəticə verir.
“Əşyavi” sözü Azərbaycan dilində nadir işlənən, amma məna baxımından olduqca zəngin və funksional bir anlayışdır. O, maddi, gözlə görülə bilən və toxunula bilən obyektlərə aid olan halları ifadə edir. Ədəbiyyatda, fəlsəfədə, pedaqogikada və gündəlik həyatda bu cür anlayışlar insanların düşüncə tərzini formalaşdırır, abstrakt ideyaları daha aydın və konkret şəkildə çatdırmağa kömək edir. Bu baxımdan, “əşyavi” anlayışı təkcə bir söz deyil həm də düşüncə tərzinin bir formasını təmsil edir. Onun mənasını bilmək və düzgün şəkildə istifadə etmək həm dil biliyimizi zənginləşdirir, həm də fikirlərimizi daha aydın şəkildə ifadə etməyə imkan yaradır. Bu cür sözləri unutmaq yox, gündəlik dilimizdə yaşatmaq dilimizin inkişafı üçün vacibdir.
