Etnik: Kimlik, Qrup, Müxtəliflik, Stereotiplər

Cəmiyyətlər, insanlığın başlanğıcından bu günə qədər, müxtəlif qrupların, mədəniyyətlərin və kimliklərin bir araya gəldiyi mürəkkəb sistemlər kimi formalaşıb. Hər bir insan fərd olaraq müəyyən bir qrupa mənsubdur və bu mənsubiyyət bir çox hallarda “etnik” anlayışı ilə ifadə edilir. Müasir dövrdə “etnik” sözü gündəlik danışıqdan tutmuş elmi tədqiqatlara, dövlət idarəçiliyindən mədəni tədbirlərə qədər çox geniş bir sahədə işlədilir. Lakin bu termin əksər hallarda səthi formada başa düşülür və yalnız “millət”, “xalq” və ya “irqi mənsubiyyət” anlayışı ilə qarışdırılır. Əslində isə etnik məfhumunun kökləri, elmi əsasları və ictimai rolu olduqca dərin və çoxşaxəlidir.

Etnik anlayışını tam və düzgün başa düşmək üçün bu terminlə bağlı elmi baxışlara, tarixi inkişaf yoluna, sosial və mədəni funksiyalarına, eləcə də müasir cəmiyyətlərdəki roluna nəzər salmaq vacibdir. Azərbaycanın etnik mənzərəsi və buradakı müxtəliflik bu mövzunu daha da aktual edir.

Etnik Termininin Mənşəyi və Etymologiyası

“Etnik” sözü dilimizə birbaşa Avropa dillərindən keçmişdir. Yunanca “ethnos” – xalq, tayfa, cəmiyyət mənasını verir. Latın dilində isə “ethnicus” sözü işlənib və bu da əsasən “xalq, tayfa, cəmiyyətə aid olan” kimi başa düşülür. Tarixən, bu termin müxtəlif xalqların, qəbilələrin, etnosların özlərinə məxsus mədəniyyətini, dilini, adət-ənənələrini və sosial xüsusiyyətlərini ifadə etmək üçün istifadə olunub. Sonralar bu anlayış daha çox sosial elmlərin, xüsusilə etnologiya və antropologiyanın əsas tədqiqat obyekti kimi formalaşıb.

Avropa elmi ədəbiyyatında “etnik” anlayışı XIX əsrdən etibarən fəal şəkildə işlədilir. Əsas məqsəd müxtəlif xalqları yalnız coğrafi və siyasi baxımdan deyil, həm də mədəni və sosial baxımdan təsnif etmək, onların fərqliliyini, identikliyini, tarixi və sosial inkişafını araşdırmaq olub.

Etnik Kimlik və Onun Mahiyyəti

Etnik anlayışı, ilk növbədə, insanın və ya qrupun mənsub olduğu etnik birliyə aidliyini göstərir. Etnik kimlik insanın özünü müəyyən bir etnik qrupun üzvü kimi hiss etməsi, bu qrupa aid olan dil, din, adət-ənənə, mədəniyyət, tarix və ortaq yaddaş kimi xüsusiyyətlərlə özünü identifikasiya etməsi deməkdir. Etnik kimlik yalnız bioloji və ya irqi xüsusiyyətlərə əsaslanmır. Əsas rolu sosial, mədəni və psixoloji amillər oynayır.

Bir etnik qrup üzvü öz kimliyini, ən çox, ana dili, ümumi tarixi yaddaş, dini inanclar, mərasimlər, mədəni davranış qaydaları və sosial münasibətlər sistemində tapır. Etnik kimlik insana kollektiv bir hiss, mənsubiyyət duyğusu verir və fərdi cəmiyyət içində daha güclü edir.

Etnik Qrup Nədir və Necə Formalaşır?

Etnik qrup bir-birinə qohum, ortaq tarixi və mədəni köklərə malik, müəyyən ərazidə yaşayan, oxşar dəyərlər və ənənələrlə birləşən insanlardan ibarət sosial birlikdir. Etnik qrupun əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Ortaq mənşə və tarix
  Hər bir etnik qrupun öz tarixi kökləri, mənşə hekayələri, nəsil şəcərələri və ənənəvi dünyagörüşü mövcuddur. Bu ortaq tarix insanların özlərini fərqli və unikal hiss etməsində vacib rol oynayır.
• Ortaq dil
  Dil etnik qrupun ən güclü birləşdirici amilidir. Dil vasitəsilə nəinki gündəlik ünsiyyət, həm də mədəniyyətin, folklorun, biliklərin və dəyərlərin nəsildən-nəslə ötürülməsi təmin edilir.
• Ortaq din və etiqadlar
  Bir çox etnik qruplar müəyyən din və ya inanclar sistemi ətrafında birləşirlər. Dini mərasimlər, bayramlar, adət-ənənələr etnik qrupun sosial həyatında böyük yer tutur.
• Ümumi mədəniyyət və adət-ənənələr
  Musiqi, rəqs, geyim, kulinariya, ailə münasibətləri, toy və yas mərasimləri və digər mədəni göstəricilər etnik qrupu digər qruplardan fərqləndirir.
• Psixoloji bağlılıq və identik hissi
  Etnik qrupun üzvləri bir-birinə qarşı xüsusi bağlılıq, kollektiv məsuliyyət və ortaq maraq hiss edirlər.

Etnik və Milli Anlayışlar Arasındakı Fərq

Çox vaxt etnik və milli anlayışlar bir-biri ilə qarışdırılır. Əslində isə bunlar müxtəlif anlayışlardır. Etnik daha çox mədəni və sosial xüsusiyyətlərə əsaslanır, yəni dil, adət-ənənə, dini etiqad, folklor və s. Milli anlayış isə daha çox siyasi birliyi, dövlətə mənsubiyyəti, vətəndaşlıq statusunu əhatə edir. Bir ölkədə bir neçə etnik qrup yaşaya bilər və bu, həmin ölkənin milli tərkibinin zənginliyini göstərir.

Etnik Müxtəliflik və Onun Sosial Rolu

Etnik müxtəliflik bir cəmiyyətin və ya dövlətin tərkibində bir neçə müxtəlif etnik qrupun, yəni dil, mədəniyyət, adət-ənənə, dini etiqad baxımından fərqli birliklərin mövcudluğunu ifadə edir. Etnik müxtəliflik cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayır və zəngin mədəni irsin formalaşmasına səbəb olur. Azərbaycanda etnik müxtəliflik hər zaman sosial harmoniya və tolerantlıq üçün əsas baza olub.

Etnik müxtəliflik bəzən sosial konfliktlərə, mədəni assimilyasiya və ya izolyasiya meyllərinə səbəb ola bilər. Ona görə də dövlətlər və cəmiyyətlər etnik münasibətləri tənzimləmək, azlıqların hüquqlarını qorumaq, mədəniyyətlərin birgəyaşayışını təmin etmək üçün müxtəlif siyasətlər həyata keçirirlər.

Etnik Stereotiplər və Onların Sosial Təsiri

Etnik stereotiplər müəyyən etnik qrupa məxsus insanlara aid edilən, əksər hallarda qeyri-dəqiq, subyektiv və bəzən zərərli fikirlərdir. Stereotiplər çox zaman tarixən formalaşır və uzun müddət cəmiyyətdə qalır. Onlar fərqli etnik qruplar arasında anlaşılmazlığa, ayrı-seçkiliyə, diskriminasiyaya, bəzən isə açıq münaqişələrə səbəb ola bilər. Stereotiplərin aradan qaldırılması, etnik dözümlülüyün və birgəyaşayışın inkişafı üçün maarifləndirmə və təhsil mühüm rol oynayır.

Etnik Özünüdərk və İnteqrasiya

Etnik özünüdərk insanın və ya qrupun öz mədəni köklərini, adət-ənənələrini, dilini və tarixini dərk etməsi, onlara sahib çıxması və bu identikliyi qoruyaraq cəmiyyətə uğurla inteqrasiya olması prosesidir. Müasir dünyada qloballaşma şəraitində bir çox etnik qrup assimilyasiya və ya identikliyini itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Ona görə də etnik identikliyin qorunması və inkişafı üçün həm dövlət, həm də qeyri-hökumət təşkilatları, ailə və icmalar fəal rol oynamalıdır.

Etnik Qurumlar və Cəmiyyət

Etnik qurumlar – assosiasiyalar, birliklər, diaspor təşkilatları və mədəni mərkəzlər etnik qrupların hüquqlarını qorumaq, mədəniyyətlərini təbliğ etmək və cəmiyyətə inteqrasiyada kömək etmək məqsədi ilə yaradılır. Bu qurumlar milli bayramların, folklor festivallarının, dil kurslarının, ənənəvi peşələrin və mətbəxin təbliğində əhəmiyyətli rol oynayır.

Azərbaycanda da müxtəlif etnik qruplara aid qurumlar fəaliyyət göstərir. Onlar həm öz mədəniyyətlərini qoruyur, həm də dövlətin ümumi vətəndaşlıq konsepsiyasına uyğun birgəyaşayış modelini inkişaf etdirirlər.

Etnik Çoxluq və Azlıq

Etnik çoxluq bir ölkənin və ya cəmiyyətin əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən etnik qrupdur. Etnik azlıq isə sayca daha az olan, lakin fərqli mədəniyyətə, dilə və tarixə malik insanlardan ibarət qrupdur. Etnik azlıqların hüquqlarının qorunması, onların mədəni, dil və sosial tələbatlarının ödənilməsi demokratik və tolerant cəmiyyətin əsas göstəricisidir.

Etnik Mənsubiyyətin Hüquqi Aspektləri

Etnik mənsubiyyət bəzi hallarda rəsmi sənədlərdə və dövlət statistikasında əks etdirilə bilər. Ancaq müasir dünyada etnik mənsubiyyətin təsbit olunması məcburi xarakter daşımır. Hər bir insan özünü istədiyi etnik qrupa aid edə bilər və bu hüquq insan azadlığının və şəxsiyyətin qorunmasının vacib hissəsidir. Azərbaycanda da etnik azlıqların mədəni və sosial hüquqları Konstitusiya ilə qorunur.

Etnik Qrupların Mədəni İnteqrasiyası

Mədəni inteqrasiya fərqli etnik qrupların ümumi cəmiyyətə daxil olaraq, həm öz mədəni xüsusiyyətlərini qoruması, həm də ümumi dəyərləri qəbul etməsi prosesidir. Bu zaman mədəniyyətlər arasında dialoq və tolerantlıq əsas prinsip olur. Mədəni inteqrasiya cəmiyyətin davamlı və sülh şəraitində inkişafı üçün vacibdir.

Etnik Problemlər və Onların Həlli Yolları

Etnik münasibətlər bəzən münaqişələrə, sosial narazılıqlara və ayrı-seçkiliyə səbəb ola bilər. Bu problemlərin həlli üçün hüquqi tənzimləmələr, maarifləndirmə, dialoq, etnik qrupların sosial və iqtisadi inkişafına dəstək verilməsi vacibdir. Beynəlxalq təşkilatlar da etnik sülh və tolerantlıq üçün proqramlar hazırlayır.

Azərbaycanda Etnik Müxtəliflik və Tolerantlıq

Azərbaycan tarix boyu müxtəlif etnik qrupların, dinlərin və mədəniyyətlərin birgəyaşayış məkanı olub. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, talışlar, ləzgilər, avarlar, ruslar, tatlar, kürdlər, gürcülər və bir sıra digər etnik qruplar məskunlaşıb. Bu müxtəliflik ölkənin mədəni, sosial və siyasi həyatında mühüm rol oynayır və Azərbaycanın tolerantlıq ənənələrinin əsasını təşkil edir.

Dövlətin siyasəti bütün vətəndaşların bərabər hüquqlarını, mədəniyyətlərin qarşılıqlı hörmətini və harmoniya şəraitində birgə inkişafını təmin etməyə yönəlib. Azərbaycanın nümunəsi bir çox dövlətlər üçün uğurlu tolerantlıq modelidir.

Etnik anlayışı, insan cəmiyyətinin əsas təməl daşı və sosial münasibətlərin, mədəni inkişafın, fərdi və kollektiv kimliyin formalaşmasında mühüm rola malikdir. Etnik müxtəliflik hər bir ölkənin sosial-mədəni zənginliyini artırır, qarşılıqlı hörmət, sülh və birgəyaşayış üçün əlverişli şərait yaradır. Etnik identikliyə və mədəni irsə sahib çıxmaq, onların qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün vacibdir.

Azərbaycanda etnik münasibətlər, multikulturalizm və tolerantlıq ənənələri cəmiyyətin əsas dəyərləri kimi formalaşıb. Bu dəyərlərin qorunması və inkişafı isə həm dövlətin, həm də hər bir fərdin sosial məsuliyyətidir. Etnik kimlik, insanın dünyagörüşünü, sosial münasibətlərini, mədəni davranış qaydalarını müəyyənləşdirir və onun cəmiyyətin fəal üzvü olmasına imkan yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar