Etnoqrafik Sözünün Mənası və Etnoqrafiyanın Əhatə Dairəsi
Etnoqrafik anlayışı, müasir cəmiyyətin sosial elmlər sahəsində geniş yayılmış və fundamental əhəmiyyət daşıyan terminlərindən biridir. Həm akademik dairələrdə, həm də gündəlik həyatda bu söz tez-tez işlədilir, amma onun dərin məğzini və mənasını hər kəs tam şəkildə dərk etmir. Etnoqrafik termini ilk baxışda yalnız bir elmi tədqiqat metodunu və ya mövzu istiqamətini ifadə edir kimi görünsə də, əslində çoxşaxəli və geniş mənalar ehtiva edir. Azərbaycanın zəngin tarixi, multikultural cəmiyyət quruluşu və müxtəlif etnik-mədəni qrupların bir arada yaşaması bu anlayışın yerli kontekstdə daha da aktuallaşmasına səbəb olur.
Etnoqrafiya elmi, insan cəmiyyətlərinin sosial strukturlarını, adət-ənənələrini, gündəlik həyat tərzini, ritualları və mədəniyyət nümunələrini dərin və sistemli şəkildə öyrənir. “Etnoqrafik” sözü də məhz bu elmi tədqiqatın, metodun və ya təsvirin predmeti, üsulu və ya nəticəsi olan hər hansı bir şeyi xarakterizə etmək üçün istifadə olunur. Azərbaycan cəmiyyətində, xüsusən də milli mədəniyyətin və identikliyin qorunmasında etnoqrafik biliklər əvəzsizdir.
Etnoqrafik Sözünün Etymologiyası və Tarixi
“Etnoqrafik” sözü dilimizə əsasən Avropa dillərindən keçib və yunanca “ethnos” (xalq, tayfa) və “grapho” (yazıram) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Birbaşa tərcümədə “xalqı təsvir edən, xalq haqqında yazan” mənasını verir. Bu söz XIX əsrdən etibarən dünya elmi leksikonunda məhz xalq tədqiqatları, onların yaşayış tərzi, adət-ənənələri, mədəni nümunələri, məişət və sosial münasibətləri öyrənən elmi istiqamət kimi qəbul olunub.
Etnoqrafik termin ilk dəfə rus, alman və fransız alimləri tərəfindən elmi ədəbiyyata daxil edilib. O dövrlərdə əsas məqsəd müxtəlif xalqların fərqli həyat tərzlərinin öyrənilməsi, müqayisə olunması və ümumi bəşəriyyətin tarixi inkişaf prosesində onların rolunun müəyyən edilməsindən ibarət idi. Zaman keçdikcə etnoqrafiya və onunla bağlı etnoqrafik anlayışlar yalnız tarixi-mədəni deyil, həm də sosial, siyasi və iqtisadi kontekstlərdə də aktual oldu.
Etnoqrafik Anlayışın Müasir Elmdə Yeri
Müasir dövrdə “etnoqrafik” sözü təkcə müəyyən bir xalqa və ya etnosun təsvirinə aid deyil. Etnoqrafik yanaşma insan cəmiyyətlərinin öyrənilməsində ən dərin və hərtərəfli üsullardan biri kimi tanınır. Bu üsul cəmiyyətin daxilinə nüfuz edir, gündəlik həyatın incəliklərini, sosial münasibətlərin və qarşılıqlı təsirin nüanslarını ortaya çıxarır. Etnoqrafik tədqiqatlar həm də mədəniyyətlərarası fərqlərin və oxşarlıqların aşkarlanmasında mühüm rol oynayır.
Elmi tədqiqatlarda “etnoqrafik” sözü bəzən metodoloji baxımdan yanaşmanı, bəzən də nəticəni bildirir. Məsələn, etnoqrafik müşahidə, etnoqrafik intervyu, etnoqrafik təsvir kimi ifadələr geniş istifadə olunur. Bu yanaşmalar sosial antropologiya, sosiologiya, tarix, filologiya, mədəniyyətşünaslıq və bir çox digər elmi sahələrdə tətbiq edilir.
Etnoqrafik Tədqiqatlar və Onun Əhəmiyyəti
Etnoqrafik tədqiqat dedikdə, tədqiqatçının birbaşa müşahidə, müsahibə, iştiraklı müşahidə və digər elmi üsullarla topladığı məlumatlar nəzərdə tutulur. Etnoqrafik materiallar cəmiyyətin real həyat tərzini, dəyərlərini, etiqad və inanclarını, məişət və məkan mədəniyyətini, ailə və sosial münasibətlərini, eləcə də bədii və maddi mədəniyyət nümunələrini əhatə edir.
Azərbaycan kimi çoxmillətli və zəngin etno-mədəni irsə malik olan ölkələrdə etnoqrafik tədqiqatların xüsusi önəmi var. Hər bölgənin özünəməxsus milli geyimləri, toy və yas adətləri, folkloru, oyunları, musiqisi və ənənəvi peşə sahələri hələ də qorunub saxlanılır. Bütün bu xüsusiyyətlər isə etnoqrafik tədqiqatların nəticəsində toplanıb, sistemləşdirilib, gələcək nəsillərə ötürülür.
Etnoqrafik Metodlar və İstifadə Sahələri
Etnoqrafik tədqiqatlar aparılarkən əsasən müşahidə, müsahibə, sorğu, sənəd analizi, foto və video çəkilişlərdən istifadə olunur. Həmçinin, iştiraklı müşahidə – yəni tədqiqatçının öyrənilən cəmiyyətin gündəlik həyatına birbaşa qoşulması və prosesləri “içəridən” izləməsi də çox əhəmiyyətlidir. Bu üsul tədqiqatçının daha obyektiv və hərtərəfli məlumat toplamasına imkan verir.
Etnoqrafik yanaşma sosial elmlərdə, tarix elmi sahəsində, mədəniyyətşünaslıqda, antropologiyada, arxeologiyada, hətta marketinq və biznes sahələrində də tətbiq edilir. Müasir dövrdə şirkətlər yeni məhsul və xidmətlərin lokal bazara uyğunlaşdırılmasında etnoqrafik tədqiqatların nəticələrindən geniş şəkildə yararlanırlar.
Azərbaycan Etnoqrafiyasının Özəllikləri
Azərbaycan etnoqrafiyası, ölkənin zəngin tarixini, çoxsaylı tayfa və etnosların birgəyaşama təcrübəsini, müxtəlif bölgələrə xas adət-ənənələri və mədəniyyət nümunələrini əhatə edir. Bölgədən bölgəyə dəyişən milli geyimlər, kulinariya ənənələri, ailə münasibətləri, bayram və rituallar, əkinçilik və heyvandarlıq adətləri Azərbaycan etnoqrafiyasının əsas tədqiqat obyektidir.
Azərbaycan etnoqrafiyasında həm yerli, həm də köçəri tayfaların, azsaylı xalqların, dini və etnik azlıqların rolu xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Şəki, Quba, Qarabağ, Tovuz, Lənkəran, Naxçıvan, Qazax kimi bölgələr özünəməxsus etnoqrafik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir və bunlar uzun illər boyu etnoqrafların araşdırma obyektinə çevrilib.
Etnoqrafik Materiallar və Onların Toplanması
Etnoqrafik materiallar bir qayda olaraq həm yazılı, həm də şifahi mənbələrdən, bəzən də maddi mədəniyyət nümunələrindən ibarət olur. Folklor nümunələri, lətifələr, nağıllar, bayatılar, atalar sözləri, eləcə də məişət əşyaları, milli geyim və zinət əşyaları, arxitektura və tətbiqi sənət nümunələri etnoqrafik materialların əsas qaynaqlarıdır.
Müasir dövrdə etnoqrafik tədqiqatlar həm də arxiv materiallarının, qədim sənədlərin və fotoların, ailə albomlarının öyrənilməsini də əhatə edir. Müxtəlif elmi ekspedisiyalar nəticəsində toplanmış foto və video materiallar Azərbaycan mədəniyyətinin, məişətinin və adət-ənənələrinin vizual arxivinin yaranmasına səbəb olub.
Etnoqrafik Dəyərlərin Qorunması və Təbliği
Etnoqrafik dəyərlərin qorunması müasir dövrdə milli kimliyin və mədəni irsin saxlanması üçün ən vacib şərtlərdən biridir. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları, eləcə də müstəqil tədqiqatçılar bu istiqamətdə müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Muzeylərdə və mədəniyyət mərkəzlərində milli geyimlər, məişət əşyaları, qədim alətlər, rituallar və folklor nümunələri nümayiş etdirilir, tədris və təbliğ olunur.
Bununla yanaşı, etnoqrafik tədqiqatların nəticələri, əldə olunan materiallar, kitab və elmi məqalələr vasitəsilə, radio və televiziya proqramlarında, mədəni tədbirlərdə, beynəlxalq sərgilərdə geniş ictimaiyyətə təqdim edilir. Bu, həm də ölkənin turizm potensialının artırılmasına, Azərbaycan haqqında obyektiv və dolğun təsəvvürlərin formalaşmasına şərait yaradır.
Etnoqrafik Tədqiqatların Sosial və Elmi Əhəmiyyəti
Etnoqrafik tədqiqatlar cəmiyyətin inkişafı üçün böyük elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Onların nəticəsində xalqların bir-biri ilə münasibətləri, tolerantlıq, birgəyaşayış ənənələri, mədəniyyətlərarası dialoq imkanları araşdırılır. Bununla yanaşı, qədim adət-ənənələrin, ailə dəyərlərinin və etnik xüsusiyyətlərin müasir cəmiyyətdə rolu müəyyən edilir.
Elmi cəhətdən etnoqrafik araşdırmalar müxtəlif sosial problemlərin, mədəni dəyişikliklərin və identiklik axtarışlarının başa düşülməsinə kömək edir. İctimaiyyət isə etnoqrafik biliklər vasitəsilə öz mədəniyyətinin tarixinə, mənşəyinə, ənənələrinə və özünəməxsusluğuna daha dərindən bələd olur.
Etnoqrafik Terminlərin Digər İstifadə Sahələri
“Etnoqrafik” sözü bəzən gündəlik dildə də istifadə olunur və hər hansı bir hadisənin, predmetin, sənət əsərinin, layihənin və ya ideyanın etnoqrafiya ilə bağlı olduğunu göstərir. Məsələn, “etnoqrafik film”, “etnoqrafik sərgi”, “etnoqrafik kolleksiya” kimi ifadələr bu sahəyə aid spesifik məhsulları və layihələri xarakterizə edir. Bu termin həmçinin turizmdə, memarlıqda, dizaynda, rəssamlıqda və mədəniyyətin digər sahələrində də istifadə edilir.
Etnoqrafik Tədqiqatlarda Etika və Problemlər
Etnoqrafik tədqiqatlar aparılarkən etik qaydalara riayət etmək vacibdir. Çünki bu tədqiqatlar əsasən insanların şəxsi həyatına, ailə münasibətlərinə, dini və sosial dəyərlərinə toxunur. Tədqiqatçının obyektivliyi, gizlilik prinsiplərinə riayət etməsi, əldə olunan materialların düzgün təhlil və təbliğ olunması etnoqrafik elmin əsas prinsiplərindəndir. Etnoqrafiyada yanlış təfsir və ya stereotiplərin yaradılması cəmiyyət üçün mənfi nəticələr verə bilər.
Etnoqrafik İrsin Gələcəyə Daşıyıcıları
Etnoqrafik irsin gələcək nəsillərə ötürülməsi Azərbaycan cəmiyyətinin mədəniyyət siyasətində mühüm yer tutur. Müasir dövrdə ənənəvi dəyərlər, folklor, milli sənətkarlıq, məişət adətləri müxtəlif formada yeni nəslə çatdırılır. Təhsil müəssisələrində milli mədəniyyətin öyrədilməsi, məktəblərdə və ali təhsil ocaqlarında etnoqrafik kursların keçirilməsi, həmçinin müxtəlif tədbirlər vasitəsilə maarifləndirmə işləri həyata keçirilir.
Mədəni irsin qorunmasında ailələrin və icmaların rolu da əvəzsizdir. Hər bir nəsil öz təcrübəsini, biliyini, adət və ənənələrini yeni nəslə ötürməklə etnoqrafik irsin fasiləsizliyini təmin edir.
Etnoqrafik anlayışı həm elmi, həm də gündəlik həyatda böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu anlayış cəmiyyətin dərin qatlarını, insanların gündəlik həyat tərzini, adət-ənənələrini, mədəni dəyərlərini və sosial münasibətlərini araşdıran, qoruyan və gələcəyə ötürən fundamental bir vasitədir. Etnoqrafik tədqiqatlar vasitəsilə Azərbaycan xalqının zəngin tarixi-mədəni irsi, etnik müxtəlifliyi və sosial identikliyi daha dərindən öyrənilir və cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayır. Etnoqrafik biliklərin tədrisi və təbliği gənc nəslin milli köklərə bağlılığını artırır, onların dünyagörüşünü və tolerantlıq səviyyəsini genişləndirir.
Etnoqrafik dəyərlər milli kimliyin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi, hər bir Azərbaycan vətəndaşının özünü dərk etməsində, mədəni irsə sahib çıxmasında və onu qoruyub saxlamasında əhəmiyyətli rol oynayır. Müasir dövrdə sürətli dəyişikliklər fonunda etnoqrafik biliklər və irs, həm milli, həm də bəşəri dəyərlərin qorunmasına xidmət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Etnoqrafik sözü bir xalqın və ya etnik qrupun həyat tərzini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini, məişətini və sosial münasibətlərini öyrənən, təsvir edən və araşdıran elmi yanaşma və ya təsvir deməkdir. Bu termin etnoqrafiya elmi ilə birbaşa bağlıdır və əsasən xalq tədqiqatlarına, onların fərqliliyinin və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə aid edilir.
Etnoqrafik tədqiqatlar əsasən xalqın gündəlik həyat tərzini, məişətini, ailə münasibətlərini, adət-ənənələrini, inanclarını, maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələrini, folklorunu, geyimlərini və məkan mədəniyyətini əhatə edir.
Azərbaycan etnoqrafiyası ölkənin çoxmillətli və çoxmədəniyyətli strukturu, bölgədən bölgəyə fərqlənən adət-ənənələri, milli geyimləri, toy və yas mərasimləri, folklor nümunələri, ailə və sosial münasibətləri ilə seçilir. Burada həm yerli, həm də azsaylı xalqların mədəni irsi qorunub saxlanılır.
Etnoqrafik materiallar əsasən müşahidə, müsahibə, iştiraklı müşahidə, arxiv sənədlərinin öyrənilməsi, foto və video çəkilişlər, folklor toplayıcılığı vasitəsilə toplanır. Həmçinin, maddi mədəniyyət nümunələri – məişət əşyaları, geyimlər, zinət əşyaları, arxitektura abidələri və s. da bu materiallara daxildir.
Etnoqrafik yanaşma sosial antropologiya, sosiologiya, tarix, filologiya, mədəniyyətşünaslıq, arxeologiya, marketinq, dizayn və digər sahələrdə tətbiq edilir. Hər bir sahədə bu metod fərqli istiqamətlərdə informasiya əldə etmək üçün istifadə olunur.
Etnoqrafik dəyərlərin qorunması milli kimliyin, mədəni irsin və sosial yaddaşın saxlanılması üçün çox vacibdir. Bu dəyərlər yeni nəslə ötürülür, milli birliyin, tolerantlığın və mədəni müxtəlifliyin inkişafında əsas rol oynayır.
Əsas metodlar müşahidə, iştiraklı müşahidə, müsahibə, sorğu, sənəd və arxiv analizi, foto və video çəkilişlərdir. Bu üsullar tədqiqatçının obyektiv və hərtərəfli məlumat toplamasını təmin edir.
Etnoqrafik termini gündəlik həyatda adətən bir hadisənin, predmetin və ya layihənin xalq mədəniyyəti ilə bağlılığını vurğulamaq üçün işlədilir. Məsələn, “etnoqrafik film”, “etnoqrafik kolleksiya”, “etnoqrafik sərgi” kimi ifadələr geniş yayılıb.
Etnoqrafik tədqiqatlarda etika vacib şərtdir. Tədqiqatçı şəxsi və ailə məxfi məlumatlarına, dini və sosial dəyərlər.
Etnoqrafik eksponat, bir xalqın və ya etnik qrupun gündəlik həyatı, adət-ənənələri, sənətkarlıq nümunələri, məişət əşyaları, geyimləri və digər maddi-mədəni irsini əks etdirən real əşyadır. Muzeylərdə nümayiş olunan bu eksponatlar, araşdırılan dövrün və bölgənin mədəni səviyyəsini, zövqünü və sosial münasibətlərini əyani şəkildə göstərir.
Etnoqrafik müşahidə tədqiqatçının araşdırılan icmanın gündəlik həyatına birbaşa daxil olması, prosesləri daxildən müşahidə etməsi və mədəni xüsusiyyətləri birbaşa təcrübə etməsi ilə fərqlənir. Digər metodlarda isə məlumatlar əsasən dolayısı yolla və ya statistik əsaslarla toplanır.
