Əvəzləşmə: Anlayışının Mahiyyəti, Növləri, Rolu

Dil insanın düşüncəsini ifadə etməsi üçün ən vacib vasitədir. Bu vasitənin effektivliyi isə onun struktur quruluşundan və mexanizmlərindən asılıdır. Azərbaycan dili də zəngin və sistemli quruluşa malik bir dildir. Bu quruluşda müəyyən komponentlər arasında əlaqə və keçidlər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu keçidlərdən biri də əvəzləşmə hadisəsidir. Əvəzləşmə dilin kommunikativ funksiyasını təmin edən əsas amillərdən biri olmaqla yanaşı, mətnin daxili bütövlüyünü və informativliyini qoruyan vacib bir ünsür kimi çıxış edir. Əvəzləşmə həm danışıq dilində, həm yazılı üslubda, həm də ədəbi mətnlərdə funksional cəhətdən mühüm yer tutur. Ona görə də bu hadisənin mahiyyətinin düzgün anlaşılması, onun tətbiq sahələrinin və növlərinin ətraflı araşdırılması həm dilçiliyin nəzəri aspektləri, həm də tədris yönümlü praktikası üçün əhəmiyyətlidir.

Əvəzləşmə Anlayışının Mahiyyəti

Əvəzləşmə nitq vahidlərinin, xüsusilə də sözlərin və ya sintaktik birliklərin bir-birini əvəz etməsi prosesinə deyilir. Bu, danışan və ya yazan şəxsin fikri təkrara yol vermədən ifadə etməsi və nitqə axıcılıq, məntiqilik qazandırması üçün baş verir. Əvəzləşmə əsasən referensial funksiyaya malikdir, yəni əvvəlcə deyilmiş informasiya sonrakı hissədə qısaldılaraq və ya dəyişdirilərək təkrar olunur. Bu prosesdə bir söz və ya söz birləşməsi əvəzinə başqa bir dil vahidi işlədilir və bununla da mətndə təkrarçılıqdan yayınmaqla yanaşı, informasiya ötürülməsində səmərəlilik təmin olunur.

Əvəzləşmənin məqsədi həm strukturda yığcamlıq yaratmaq, həm də mətnin semantik bütövlüyünü qorumaqdır. Yəni əvəzləyici dil vahidi yeni informasiya vermir, artıq məlum olan məlumatı təkrarən, lakin fərqli formalarla təqdim edir. Bu isə mətndə konseptual ardıcıllığın və əlaqənin qorunmasını təmin edir.

Əvəzləşmə və Sintaktik Quruluş

Sintaksis səviyyəsində əvəzləşmə dilin dinamik quruluşunu və üslub variasiyalarını göstərən ən tipik hadisələrdən biridir. Bu cür əvəzlənmələrə daha çox cümlə üzvləri arasında rast gəlinir. Məsələn, bir cümlədə müəyyən bir isim işlədildikdən sonra növbəti cümlədə həmin ismi əvəzliklə əvəz etmək sintaktik əvəzləşmənin nümunəsidir. Beləliklə, isim, sifət, say və digər nitq hissələri arasında əvəzlənmə baş verir. Bu əvəzləmənin düzgün həyata keçirilməsi üçün əvəzləyici və əvəzlənən vahidlər arasında məntiqi və qrammatik əlaqə mövcud olmalıdır.

Əvəzləşmə, yalnız sintaktik cəhətdən deyil, eyni zamanda semantik əlaqə baxımından da mətnin anlamını qoruyur. Buna görə də əvəzləyici vahidlər yalnız struktur uyğunluğu deyil, həm də məna uyğunluğu baxımından adekvat olmalıdır.

Əvəzləşmə Növləri

Əvəzləşmə hadisəsi bir neçə növə ayrılır. Bunlar həm morfoloji, həm sintaktik, həm də leksik səviyyədə təzahür edə bilər.

1. Morfoloji əvəzləşmə – bir sözün şəkilçilə əvəzlənməsi ilə baş verir. Məsələn: “Məktəbə getmək istəyirəm. Getməyə səbəbim dərsdir.” Burada “getmək” feili morfoloji dəyişikliklə “getməyə” çevrilmişdir.

2. Sintaktik əvəzləşmə – cümlənin bir hissəsinin qısa şəkildə, əvəzlik və ya başqa konstruksiya ilə ifadə olunmasıdır. Məsələn: “Səid kitab aldı. O, onu çox bəyənmişdi.” Burada “Səid” → “o”, “kitab” → “onu” əvəzlənməsi baş verir.

3. Leksik əvəzləşmə – sinonim, antonim və ya yaxınmənalı sözlərlə əvəzlənmədir. Məsələn: “Bu əsər çox qiymətlidir. Həmin kitab ədəbi mühitdə geniş yayılıb.”

4. Pronominal əvəzləşmə – isim və ya sifətin əvəzliklə əvəzlənməsi hadisəsidir. Bu ən çox istifadə olunan əvəzləşmə formasıdır. “Zəhra paltarı bəyəndi. O, onu dərhal aldı.”

5. Demonstrativ əvəzləşmə – “bu”, “həmin”, “elə”, “o cür” kimi işarə əvəzlikləri ilə əvəzlənmədir. Bu növ əvəzləşmələr mətndə konkretliyi artırır və fokus dəyişikliklərinə imkan yaradır.

Əvəzləşmə və Mətn Bütövlüyü

Mətnin semantik və informativ bütövlüyü üçün əvəzləşmə vacib vasitələrdəndir. Əgər hər bir cümlədə eyni söz və ifadələr təkrar-təkrar işlədilərsə, bu, oxucunu yorar, mətnin axıcılığı pozular. Əvəzləşmə vasitəsilə həm informasiyanın ötürülməsi daha səmərəli olur, həm də mətnin stilistik keyfiyyəti yüksəlir. Üstəlik, əvəzləşmə mətnin struktural bağlılığını qoruyur və mütaliə zamanı mətni daha rahat izləməyə imkan verir.

Məsələn, aşağıdakı iki cümləni müqayisə edək:

• “Əli mağazaya getdi. Əli mağazada alma aldı. Əli almaları evə gətirdi.”
• “Əli mağazaya getdi. Orada alma aldı və onları evə gətirdi.”

İkinci nümunədə əvəzləşmə vasitəsilə mətndəki monotonluq aradan qalxır, daha təbii və estetik bir quruluş formalaşır.

Əvəzləşmənin Fonetik və Morfoloji Mexanizmləri

Əvəzləşmə hadisəsi fonetik və morfoloji mexanizmlərlə də əlaqəlidir. Məsələn, danışıq dilində bəzi sözlər qısaldılır və ya yerinə qeyri-formal əvəzləyicilər qoyulur. Bu xüsusilə şifahi üslubda rast gəlinir. Lakin ədəbi və rəsmi mətnlərdə bu cür əvəzləşmələrdən istifadə olunarkən, mütləq qrammatik norma və üslub qaydaları gözlənilməlidir.

Eyni zamanda, morfoloji dəyişikliklərlə bir sözün başqa nitq hissəsinə çevrilməsi də əvəzləşmə mexanizmi kimi qiymətləndirilə bilər. Məsələn, “oxumaq” feili → “oxucu” ismi → “oxunmuş” sifəti kimi çevrilə bilər.

Əvəzləşmənin Üslubda Rolu

Əvəzləşmə təkcə texniki vasitə deyil, həm də üslub elementidir. Yazıçı və şairlər əsərlərində əvəzləşmədən istifadə etməklə mətnə ritm, ton və obrazlılıq əlavə edə bilirlər. Məsələn, bədii ədəbiyyatda müəyyən bir obrazın adını əvəzliklə dəyişməklə onun emosional yükünü dəyişmək mümkündür. Həmçinin, bu yolla oxucunun diqqətini bir məqamdan digərinə yönəltmək, strukturda gərginlik yaratmaq mümkündür.

Ədəbi nitqdə əvəzləşmənin müvafiq formada tətbiqi nitqin bədii dəyərini artırır. Məsələn, bir qəhrəman haqqında ardıcıl olaraq “o” əvəzliyindən istifadə etməklə oxucuda müəyyən bir emosional yaxınlıq hissi yaratmaq mümkündür.

Tədrisdə Əvəzləşmənin Öyrədilməsi

Əvəzləşmənin öyrədilməsi Azərbaycan dili dərsliklərində əsas mövzulardan biridir. Şagirdlərə mətn quruluşu ilə bağlı məlumat verilərkən, əvəzliklər və onların funksiyaları izah edilir. Əvəzləşmə öyrənənlərə həm dil qrammatikasını başa düşməkdə, həm də düzgün yazı və danışıq bacarıqlarını formalaşdırmaqda yardımçı olur. Praktik tapşırıqlarda isə cümlələrdəki təkrarları əvəzliklə dəyişmək, sinonimlərlə əvəz etmək kimi işlər görülür.

Əvəzləşmə Azərbaycan dilinin canlı və inkişaf edən sistemində mühüm yerə malik olan struktur hadisələrdən biridir. O, sadəcə texniki bir üsul deyil, həm də üslubi, qrammatik və semantik baxımdan mətndə əlaqə yaradan, məna bütövlüyünü qoruyan və oxucunun təfəkkürünü istiqamətləndirən funksiyaya malikdir. Əvəzləşmənin düzgün və məqsədəuyğun şəkildə istifadəsi yazılı və şifahi nitqin keyfiyyətini artırır, dilin estetik imkanlarını genişləndirir. Bu səbəbdən, əvəzləşmə anlayışı yalnız dilçilər və filoloqlar üçün deyil, həm də yazıçı, müəllim, jurnalist və ümumilikdə dil istifadəçiləri üçün öyrənilməsi və tətbiq edilməsi vacib bir sahədir.

Ən Çox Verilən Suallar