Azərbaycan dilinin zəngin və köklü qrammatik sistemi var. Bu sistemin əsas hissələrindən biri nitq hissələridir. Nitq hissələri içərisində isə əvəzliklər həm qrammatik, həm semantik baxımdan çox funksiyalı və vacib bir kateqoriyadır. Əvəzliklər gündəlik danışıqdan tutmuş bədii ədəbiyyata, elmi yazılardan hüquqi sənədlərə qədər geniş istifadə olunan söz növüdür. Onlar isim, sifət, say və ya zərf kimi digər nitq hissələrinin yerinə işlədilərək həm ifadənin təkrarçılığını azaldır, həm də cümlədəki fikrin daha axıcı və aydın olmasına xidmət edir.
ƏVƏZLİK NƏDİR?
Əvəzlik – adından da göründüyü kimi, başqa bir nitq hissəsini (əsasən ismi) əvəz edən söz növüdür. Əvəzliklər birbaşa ad çəkmədən, müəyyən və ya qeyri-müəyyən şəkildə bir varlığı, əşyanı, şəxsi və ya halı bildirə bilər. Məsələn:
- Mən məktəbə gedirəm.
- Onlar kitabxanadadır.
- Bunu gətir.
Burada “mən” şəxs əvəzliyidir, “onlar” çoxluq şəxs əvəzliyidir, “bunu” isə işarə əvəzliyidir.
Əvəzliklər sual vermir, əlamət bildirmir, saymır, lakin bu funksiyaları olan nitq hissələrinin yerində işlənir.
Əvəzliklər qədim dillərdən bəri mövcuddur. Dünya dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilinin mənsub olduğu türk dillərində əvəzliklər özünün ilkin formalarında da istifadə olunub. Əvəzliklər dilin inkişafında iqtisadi yanaşmanın nəticəsi olaraq meydana çıxıb. İnsanların danışıq zamanı daim eyni adları, anlayışları təkrar etməməsi üçün bu tip “əvəzedici” sözlər yaradılıb.
Tarixi mənbələrə əsasən, Azərbaycan dilində işlənən əvəzliklərin bir çoxu qədim oğuz türkcəsindən miras qalıb. Məsələn, “mən”, “sən”, “o” kimi şəxs əvəzlikləri bu gün də demək olar ki, heç dəyişmədən qorunub saxlanmışdır.
Əvəzliklərin dilimizdə əsas funksiyası başqa bir nitq hissəsini əvəz etmək və ya həmin nitq hissəsinə aid olan mənanı ifadə etməkdir. Əsas məqsədləri:
1. Təkrarçılığı aradan qaldırmaq
Əvəzliklər mətn daxilində eyni isimlərin dəfələrlə çəkilməsinin qarşısını alır.
Məsələn:
“Əli kitab aldı. Əli kitabı oxudu.” → “Əli kitab aldı. O kitabı oxudu.”
2. Məxfiliyi qorumaq və ya aydınlıq yaratmaq
Əvəzliklər vasitəsilə konkret ad çəkmədən şəxslər və ya anlayışlar ifadə edilə bilər.
Məsələn:
“Kim gəldi?”
3. Mübtəda, tamamlıq və digər cümlə üzvləri kimi çıxış etmək
Əvəzliklər cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalarda istifadə oluna bilər.
Məsələn:
“Mən səni axtarırdım.” – Mübtəda
“Səni gördüm.” – Tamamlıq
4. Məna dəqiqliyi yaratmaq və vurğulamaq
İşarə əvəzlikləri vasitəsilə dəqiqlik və vurğu mümkündür.
Məsələn:
“Bu məsələ daha vacibdir.”
ƏVƏZLİKLƏRİN NÖVLƏRİ
Azərbaycan dilində əvəzliklər semantik və funksional xüsusiyyətlərinə görə 7 əsas növə bölünür:
1. Şəxs əvəzlikləri
İsimlərin yerində işlənərək şəxsləri bildirir.
Məsələn: mən, sən, o, biz, siz, onlar
| Tək | Cəm |
|---|---|
| mən | biz |
| sən | siz |
| o | onlar |
Şəxs əvəzlikləri hallanır, yəni cümlədə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirə bilir:
- Mənə inan. (Yönlük hal)
- Səni gördüm. (Təsirlik hal)
2. İşarə əvəzlikləri
İsmi birbaşa göstərərək əvəz edir.
Məsələn: bu, o, həmin, belə, elə, bura, ora
- “Bu kitab mənimdir.”
- “Ora getmək olmaz.”
3. Sual əvəzlikləri
Sual vermək üçün istifadə olunur və əsasən isim, sifət, say və zərfin yerində işlənir.
Məsələn: kim, nə, hansı, nəçi, nə qədər, harada, nə zaman
- “Kim gəlmişdi?”
- “Nə almaq istəyirsən?”
4. Qeyd-sayı əvəzliklər (müəyyənliksiz əvəzliklər)
Konkret olmayan şəxsi, əşyanı bildirir.
Məsələn: kim isə, nə isə, hansısa, kimlərsə
- “Kimlərsə səni soruşurdu.”
5. Qeyri-müəyyən əvəzliklər
Şəxsin və ya əşyanın qeyri-müəyyən olduğunu bildirir.
Məsələn: bəzisi, birisi, hər kəs, heç kim
- “Heç kim gəlmədi.”
- “Bəziləri razılaşmadı.”
6. İnkarlıq əvəzlikləri
İnkarlıq bildirən əvəzliklərdir.
Məsələn: heç kim, heç nə, yox, heç bir
- “Heç nə dəyişmədi.”
7. Təsdiq əvəzlikləri
Təsdiqləyici məna verir.
Məsələn: hər kəs, hamı, elə, belə
- “Hamı gəlmişdi.”
ƏVƏZLİKLƏRİN QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Əvəzliklərin bir çoxu hallanır, yəni müxtəlif qrammatik hallarda işlənə bilər. Bu, onları cümlədə funksional baxımdan daha çevik edir.
Məsələn: mən, məni, mənə, məndə, məndən, mənim
Bəzi əvəzliklər isə hallanmır.
Məsələn: “hər kəs”, “heç kim”, “birisi” kimi birləşmiş əvəzliklər hallanmaya bilər və ya müəyyən konstruksiyada dəyişməz qalır.
ƏVƏZLİKLƏRİN DİLİMİZDƏ İSTİFADƏ SAHƏLƏRİ
Əvəzliklər Azərbaycan dilinin bütün üslub və janrlarında istifadə olunur:
- Danışıq dili – Sürətli və sadə ünsiyyət üçün əvəzolunmazdır.
- Bədii ədəbiyyat – Təkrarın qarşısını almaq və emosional vurğu yaratmaq məqsədilə istifadə olunur.
- Elmi dil – Müəyyən anlayışların təkrarlanmasının qarşısını alır.
- Publisistik üslub – Oxucuya birbaşa müraciət, rəngarənglik və canlılıq qatır.
- Rəsmi sənədlər və hüquqi mətnlər – Anlaşılma və dəqiqlik üçün düzgün istifadə olunmalıdır.
ƏVƏZLİKLƏR MÜXTƏLİF DİLLƏRDƏ
Əvəzliklər dünya dillərində oxşar funksiyalarla çıxış etsə də, quruluş baxımından fərqli ola bilirlər. Aşağıda bəzi dillərdən müqayisəli nümunə verilir:
| Azərbaycan dili | İngilis dili | Fransız dili | Rus dili | Ərəb dili |
|---|---|---|---|---|
| mən | I | Je | Я | أنا (ana) |
| sən | you | Tu | Ты | أنتَ (anta) |
| o | he/she | Il/Elle | Он/Она | هو/هي |
| biz | we | Nous | Мы | نحن (nahnu) |
| siz | you | Vous | Вы | أنتم (antum) |
| onlar | they | Ils/Elles | Они | هم (hum) |
Bu cədvəl göstərir ki, əvəzlik anlayışı universal olsa da, formaları dildən-dilə dəyişir.
ƏVƏZLİKLƏRİN ÖYRƏNİLMƏSİNİN ƏHƏMİYYƏTİ
Dil öyrənən hər kəs üçün əvəzlikləri düzgün anlamaq və istifadə etmək vacibdir. Əvəzliklər olmadan:
- Cümlələr təkrarlarla yüklənər,
- Fikir axıcılığı pozular,
- Anlatım gücsüzləşər.
Əvəzliklər həm də dilin qrammatik sistemini başa düşmək üçün əsas açardır.
Əvəzliklər dilimizin quruluşunda əsas yer tutan, həm mənaca, həm funksional baxımdan çoxşaxəli nitq hissəsidir. Onlar cümlələrdə təkrarların qarşısını alır, ifadəyə ahəng və aydınlıq gətirir, düşüncəni qısa və konkret ifadə etməyə kömək edir. Azərbaycan dilində əvəzliklərin müxtəlif növləri, onların hallanması və geniş istifadəsi dilin zənginliyini və inkişaf səviyyəsini göstərir. Müxtəlif dillərlə müqayisədə də, Azərbaycan dilində əvəzliklər yetkin və sabit sistemə malikdir.
Əvəzliklərin öyrənilməsi, istər şagirdlər, istər tələbələr, istərsə də dil öyrənənlər üçün vacib addımdır. Bu sahədə möhkəm baza qurulması dilin digər qrammatik strukturlarını daha rahat mənimsəməyə yardımçı olur.
