Azərbaycan tarixində və hüquq ənənəsində müxtəlif dövrlərdə icbari ödəniş və vergi növləri olmuşdur ki, onların arasında “əvrəz” və “əvrəz vergisi” də xüsusi yer tutur. Bu anlayışlar əsasən orta əsr ictimai-iqtisadi münasibətlərində, xüsusilə torpaq, əmlak və dövlət vergitutma sistemində ön plana çıxırdı. Əvrəz vergisi, Azərbaycan ərazilərində tarixi sivilizasiyaların formalaşdığı dövrlərdən başlayaraq kənd təsərrüfatı və yerli idarəetmə sistemlərinin əsas tənzimləyici elementlərindən biri olmuşdur. Bütün bunlar ölkənin tarixində sosial-iqtisadi münasibətlərin, kəndli və dövlət münasibətlərinin, kənd təsərrüfatının idarə olunmasının öyrənilməsi baxımından vacibdir.
Əvrəz Anlayışı: Lüğəvi və Tarixi Yanaşma
Əvrəz sözü klassik ərəb və fars mənbələrində fərqli məna çalarlarına malikdir. Lüğəvi baxımdan “əvrəz” sözü ərəb dilində “əvraz” (أعراض) kimi qeyd olunur və əsas mənası “əmlak”, “əşyalar”, “mülkiyyət” anlamını ifadə edir. Orta əsr Azərbaycanında, xüsusən Səfəvilər və Qacarlar dövründə “əvrəz” termini kəndli və torpaq sahibkarlarının mülkiyyətinə aid olan bütün daşınar və daşınmaz əmlak, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarını əhatə edirdi. Əvrəz anlayışı həm də hüquqi-sosial statusu göstərirdi; yəni əhalinin dövlət qarşısında əmlak üzrə hüquq və öhdəliklərini müəyyənləşdirirdi.
Əvrəz Vergisinin Yaranma Tarixi və İnkişafı
Əvrəz vergisinin kökləri qədim Şərq dövlətlərinə gedib çıxır. Xüsusilə, Sasanilər, Ərəb Xilafəti, Səlcuqlar və daha sonra Səfəvilər dövründə əvrəz vergisi torpaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına qoyulan əsas vergi növlərindən biri olmuşdur. O, həm kəndlilərin, həm də feodal torpaq sahiblərinin dövlətə və ya hakimiyyətə ödədiyi icbari pay idi. Səfəvi imperiyasının vergi sistemində əvrəz əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarının, heyvandarlıq və sənətkarlıqdan əldə olunan gəlirlərin müəyyən bir hissəsini dövlət büdcəsinə köçürməsi formasında tətbiq olunurdu. Əvrəz vergisinin tətbiqi yerli idarəçilər – bəylər, xanlar və s. vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Əvrəz Vergisinin Mahiyyəti və Hüquqi Tənzimlənməsi
Əvrəz vergisinin mahiyyəti torpaqdan və əmlakdan əldə olunan gəlirlərin dövlətə yönləndirilməsində idi. Vergi növü kimi o, həm məhsul vergisi, həm də natural (yəni kənd təsərrüfatı məhsulu ilə ödənilən) və ya pul formasında toplanırdı. Hüquqi baxımdan əvrəz vergisinin miqdarı, hansı məhsullara və ya əmlak növlərinə tətbiq edilməsi dövlət fərmanları, qanunlar və xüsusi vergi dəftərləri ilə tənzimlənirdi. Bəzi hallarda əvrəz vergisinin miqdarı kəndli ailəsinin sosial statusuna, torpağın məhsuldarlığına və əmlakın növünə görə dəyişirdi.
Əvrəz Vergisinin İqtisadi və Sosial Təsiri
Əvrəz vergisi kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının və kəndli həyatının əsas elementlərindən biri idi. Bu vergi kəndli ailələrinin dövlətlə münasibətlərini tənzimləyir, kənd təsərrüfatının idarə olunmasında mühüm rol oynayırdı. Eyni zamanda, əvrəz vergisinin həddən artıq yüksək olması və ya ədalətsiz tətbiqi kəndli narazılığına, iqtisadi çətinliklərə səbəb olurdu. Bəzi dövrlərdə vergi yığımının sərtliyi sosial üsyanlara, köçlərə və kənd təsərrüfatının zəifləməsinə gətirib çıxarırdı. Bununla yanaşı, əvrəz vergisi kəndli və dövlət arasında iqtisadi qarşılıqlı asılılığı möhkəmləndirirdi.
Əvrəz Vergisinin Tətbiqi və Yığım Qaydaları
Əvrəz vergisi adətən ildə bir dəfə, məhsul yığımından sonra toplanırdı. Yığım prosesi xüsusi vergi məmurları, yerli idarəçilər və dövlət nümayəndələri tərəfindən təşkil olunurdu. Əvvəlcə kəndlilərin məhsulu və əmlakı siyahıya alınır, sonra isə müəyyən faiz və ya konkret miqdar dövlət xəzinəsinə təhvil verilirdi. Hər bölgədə əvrəz vergisinin miqdarı və ödəniş forması yerli iqlim, məhsuldarlıq və idarəetmə xüsusiyyətlərinə görə dəyişə bilərdi. Bəzi hallarda kəndlilər bu vergini natural məhsul əvəzinə pulla da ödəyə bilirdilər.
Əvrəz Vergisinin Ləğvi və Tarixi Dəyişikliklər
Zamanla əvrəz vergisinin iqtisadi və sosial problemlər yaratması, vergi yığımında ədalətsizliklərin artması bu vergi növünün tədricən ləğvinə gətirib çıxardı. Rusiya imperiyasının Azərbaycan ərazilərində hökmranlığı dövründə, XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq əvrəz vergisi mərhələli şəkildə islah olunmağa başladı və nəhayət, ləğv edildi. Sovet hakimiyyəti dövründə isə kənd təsərrüfatında kollektivləşmə və yeni vergi sisteminin tətbiqi nəticəsində əvrəz kimi feodal-mülkiyyət əsaslı vergilər tamamilə aradan qalxdı.
Əvrəz və Müasir Hüquqi-Tarixi Araşdırmalar
Müasir tarixşünaslıq və hüquqşünaslıqda əvrəz və əvrəz vergisi tədqiqat mövzusu kimi xüsusi önəm daşıyır. Tarixçilər bu vergi növünün sosial-iqtisadi təsirini, kəndli-dövlət münasibətlərindəki rolunu, eləcə də kənd təsərrüfatının idarə olunmasında oynadığı funksiyanı araşdırırlar. Əvrəz və oxşar vergilərin öyrənilməsi Azərbaycan tarixində feodalizm dövrünün iqtisadi strukturu, kəndli təbəqəsinin hüquqları və vəzifələri barədə dəyərli bilgilər verir.
Əvrəz Anlayışının Azərbaycan Xalq Mədəniyyətində Yeri
Əvrəz yalnız iqtisadi və hüquqi anlayış deyil, eyni zamanda xalq arasında qədimdən bəri işlədilən bir ifadədir. Məsələn, “əvrəz” sözünə folklorda, dastan və əfsanələrdə, ata sözlərində də rast gəlinir. Xalq dilində “əvrəzi-mülk”, “əvrəz sahibi” kimi deyimlər mülkiyyət, var-dövlət, ailə rifahı və əmlak mənalarını ehtiva edir. Əvrəz anlayışı kəndli həyatının, kənd təsərrüfatı mədəniyyətinin, Azərbaycan xalqının iqtisadi-mədəni tarixinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
Müasir Dərsliklərdə və Tarixşünaslıqda Əvrəz
Bu gün Azərbaycan məktəblərində, universitetlərinin tarix və hüquq fakültələrində əvrəz və əvrəz vergisi haqqında geniş materiallar tədris olunur. Tarixi dərsliklər, arxiv sənədləri, monoqrafiyalar və tədqiqatlar bu anlayışın təkamülünü, tarixi və sosial-funksional əhəmiyyətini aydınlaşdırır. Əvrəz və əvrəz vergisinin öyrənilməsi, həmçinin gənc nəsildə tarixi irsin, kənd təsərrüfatının və hüquqi ənənələrin qorunmasına, dərk edilməsinə kömək edir.
Əvrəz və əvrəz vergisi Azərbaycan tarixinin, kənd təsərrüfatı və dövlət idarəetmə ənənələrinin ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirilir. Bu anlayışlar vasitəsilə orta əsr cəmiyyətinin sosial-iqtisadi strukturu, kəndli və dövlət münasibətləri, feodal iqtisadiyyatının əsasları aydın görünür. Əvrəz vergisi həm dövlət büdcəsinin formalaşmasında, həm də kəndli həyatının tənzimlənməsində mühüm rol oynamışdır. Müasir tarixşünaslıq üçün əvrəz və oxşar vergi növlərinin öyrənilməsi, qədim və orta əsr Azərbaycanının daha dərindən başa düşülməsi üçün əsas vasitələrdən biri olaraq qalır. Tarixi-mədəni irsimizin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından bu anlayışlar həmişə aktualdır.
Ən çox verilən suallar
- Əvrəz nə deməkdir?
Əvrəz orta əsr Azərbaycanında əmlak, mal-mülk və kənd təsərrüfatı məhsulları mənasını ifadə edən hüquqi-iqtisadi anlayışdır. - Əvrəz vergisi nədir?
Əvrəz vergisi kəndlilərin və torpaq sahiblərinin əmlak və məhsullarından dövlətə ödədiyi icbari vergi növü olmuşdur. - Əvrəz vergisi hansı dövrlərdə tətbiq olunub?
Əsasən Səfəvilər, Qacarlar və daha əvvəlki dövlətlər dövründə, xüsusən də orta əsrlərdə tətbiq edilmişdir. - Əvrəz vergisi necə toplanırdı?
Əvrəz vergisi məhsul yığımından sonra ildə bir dəfə, məhsulun və əmlakın siyahıya alınması ilə yığılırdı. - Əvrəz vergisinin məqsədi nə idi?
Əsas məqsəd kənd təsərrüfatı məhsullarının və əmlakın dövlət büdcəsinə yönəldilməsi və dövlət idarəçiliyinin təmin edilməsi idi. - Əvrəz vergisi hansı məhsullara şamil olunurdu?
Əsasən taxıl, üzüm, meyvə, mal-qara və digər kənd təsərrüfatı məhsullarına, bəzən də digər əmlak növlərinə tətbiq edilirdi. - Əvrəz vergisinin ləğvi necə baş verdi?
Rusiya imperiyası və sonradan Sovet hakimiyyəti dövründə əvrəz vergisi mərhələli şəkildə ləğv edildi və yeni vergi sistemləri tətbiq olundu. - Əvrəz sözünün xalq arasında başqa mənası varmı?
Xalq arasında əvrəz sözü “mülk”, “dövlət”, “əmlak sahibi” mənasında, folklorda və deyimlərdə geniş işlədilir. - Müasir tarixşünaslıqda əvrəz vergisi necə araşdırılır?
Əvrəz vergisi hüquq və tarix sahəsində aparılan elmi araşdırmalarda sosial-iqtisadi münasibətlərin öyrənilməsi üçün mühüm mənbədir. - Əvrəz və əvrəz vergisinin öyrənilməsi nə üçün vacibdir?
Bu anlayışların öyrənilməsi orta əsr cəmiyyətinin, kənd təsərrüfatının və hüquq ənənələrinin başa düşülməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
