Exinokokk Xəstəliyi : Törədicisi, Yoluxma Yolları

Exinokokk xəstəliyi, parazitar mənşəli bir infeksiyadır və insan orqanizmində ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilən nadir, lakin təhlükəli zoonozlardan biridir. Bu xəstəlik xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan insanlarda, heyvanla sıx təmasda olanlarda daha çox müşahidə olunur. Exinokokkoz insanlara it, qoyun, inək kimi heyvanlar vasitəsilə keçir və parazit əsasən qaraciyər və ağciyər kimi orqanlara yerləşərək orada kista (kistoz) əmələ gətirir. Xəstəlik uzun müddət simptomsuz qala bilər, lakin inkişaf etdikcə orqanlara təzyiq göstərərək funksional pozğunluqlara səbəb olur.Azərbaycan kimi kənd təsərrüfatının inkişaf etdiyi ölkələrdə exinokokk problemi əhali sağlamlığı baxımından önəmli yer tutur. Bu infeksiya ilə mübarizə yalnız tibbi deyil, həm də sanitariya və baytarlıq tədbirlərinin düzgün təşkilindən asılıdır. Xəstəliyin vaxtında aşkarlanması, düzgün diaqnoz qoyulması və müalicə strategiyalarının tətbiqi insan həyatını xilas edə bilər.

Exinokokk xəstəliyinin mənşəyi və törədicisi

Exinokokk xəstəliyinə səbəb olan əsas parazit “Echinococcus granulosus” adlı cestod (lentşəkilli qurd) növüdür. Bu parazit, əsasən, iki əsas canlıda — aralıq və son ev sahibində inkişaf edir. Son ev sahibləri adətən itlər, canavarlar və digər ətli yırtıcılar olur. Parazit onların bağırsaqlarında yetişir və yumurtaları nəcis vasitəsilə ətrafa yayılır. Aralıq ev sahibləri isə qoyun, inək, keçi, donuz və insan kimi canlılardır. İnsanlar təsadüfi aralıq ev sahibləri hesab olunurlar.

İnsanlar bu parazitin yumurtaları ilə çirklənmiş su, torpaq və ya qida vasitəsilə yoluxurlar. Yumurtalar orqanizmə daxil olduqdan sonra, bağırsaqda parçalanaraq onkosferlər meydana gəlir və bu onkosferlər qan dövranına düşərək müxtəlif orqanlara — əsasən qaraciyər və ağciyərə — yerləşirlər. Burada isə parazitin kista formasında inkişafı başlayır və bu da exinokokk xəstəliyinin əsas klinik formasını müəyyən edir.

İnsana yoluxma yolları

Exinokokk yumurtaları ətraf mühitdə uzun müddət yaşaya bilir. Yoluxma yolları aşağıdakılardır:

• İt nəcisində olan yumurtalarla çirklənmiş tərəvəz və meyvələrin yuyulmadan yeyilməsi.
• Yoluxmuş itlərlə təmasdan sonra əllərin yuyulmaması.
• Çirklənmiş torpaq və su vasitəsilə yoluxma.
• Baytarlıq nəzarəti olmayan heyvan məhsullarının istifadəsi.

Bu səbəbdən xəstəlik əsasən kənd əhalisi, heyvandarlıqla məşğul olan şəxslər, ovçular, it saxlayanlar və baytarlarla sıx təmasda olanlarda daha çox yayılmışdır.

Exinokokk xəstəliyinin növləri və formaları

Exinokokk xəstəliyi insanlarda iki əsas klinik formada müşahidə olunur:

1. Kistoz exinokokkoz – Ən çox rast gəlinən formadır. Parazitin yumurtası orqanizmə daxil olduqdan sonra kista əmələ gətirir. Bu kistalar tədricən böyüyərək yaxın toxumalara təzyiq edir və funksiyanı pozur.
2. Alveolyar exinokokkoz – Daha az rast gəlinən, lakin daha ağır gedişli formadır. Alveolyar forma qaraciyərdə şişəbənzər törəmələr yaradır və metastazlar verə bilir.

Ən çox təsirlənən orqanlar:

• Qaraciyər (60–70%)
• Ağciyər (20–30%)
• Beyin, sümük, böyrək və digər orqanlar (nadir hallarda)

Xəstəliyin simptomları

Exinokokk kistası bədənin daxilində böyüdükcə, yerləşdiyi orqanda basqı yaratmağa başlayır. Bu da bir sıra simptomlarla müşayiət olunur. Ən çox rast gəlinən əlamətlər aşağıdakılardır:

• Qaraciyər tutulduqda: sağ qabırğaaltı nahiyədə ağrılar, qarında şişkinlik, diskomfort, sarılıq.
• Ağciyər tutulduqda: öskürək, nəfəs darlığı, döş qəfəsində ağrılar.
• Kistanın partlaması halında: allergik reaksiyalar, anafilaktik şok, qızdırma, ürəkbulanma, halsızlıq, tərləmə.
• Beyində yerləşdiyi halda: baş ağrıları, koordinasiya pozğunluğu, görmə problemləri.

Simptomların çoxu spesifik olmadığından diaqnozun qoyulması bəzən çətinləşir.

Diaqnostik metodlar

Exinokokk xəstəliyinin diaqnostikası bir neçə mərhələdən ibarətdir. Diaqnoz üçün klinik müşahidələr və laborator müayinələrin vəhdəti vacibdir. Əsas diaqnostik üsullar:

• Ultrasəs müayinəsi (USM) – Qaraciyərdə və digər orqanlarda kistaların aşkarlanması üçün ən geniş istifadə olunan üsuldur.
• Kompüter tomoqrafiyası (KT) və maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT) – Dəqiq lokalizasiya və ölçülərin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə olunur.
• Seroloji testlər – Qanda parazitin antigen və ya antikorlarının aşkarlanması.
• Biopsiya – Bəzən lazımi hallarda törəmənin təbiətini müəyyən etmək üçün istifadə edilir, lakin təhlükəlidir və anafilaksiya riski yaradır.

Müalicə üsulları

Exinokokk xəstəliyinin müalicəsi kistanın lokalizasiyasına, ölçüsünə və xəstənin ümumi vəziyyətinə əsasən müəyyən olunur. Ən çox istifadə olunan müalicə üsulları:

• Cərrahi müdaxilə – Ən effektiv üsuldur. Kista çıxarılır və ətraf toxumaların zədələnməməsinə diqqət yetirilir.
• Medikamentoz müalicə – Əsasən Albendazol və ya Mebendazol kimi antiparazitar preparatlarla aparılır. Xüsusilə əməliyyat mümkün olmadıqda və ya əlavə müalicə kimi istifadə olunur.
• PAİR üsulu – (Puncture, Aspiration, Injection, Reaspiration) – Bəzi hallarda kistanın iynə ilə boşaldılması və sterilizasiya edilməsi üsuludur.

Xəstəliyin ağırlaşmaları

Exinokokk kistalarının vaxtında müalicə edilməməsi ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər:

• Kistanın partlaması və anafilaktik şok
• İnfeksiyanın yayılması və sepsis
• Qonşu orqanların zədələnməsi
• Əməliyyat sonrası residiv halları
• Bəzi hallarda ölüm riski

Bu səbəbdən erkən diaqnoz və müalicə həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Profilaktika və qarşısının alınması yolları

Xəstəliyin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər vacibdir:

• İtlərin mütəmadi antiparazitar dərmanlarla müalicəsi.
• Ət məhsullarının baytarlıq yoxlamasından keçirilməsi.
• Çiy tərəvəz və meyvələrin yaxşı yuyulması.
• Əllərin yeməkdən əvvəl və heyvanla təmasdan sonra yuyulması.
• Uşaqların küçə heyvanları ilə nəzarətsiz təmasdan çəkindirilməsi.
• Baytar və kənd təsərrüfatı işçilərinin maarifləndirilməsi.

Exinokokk xəstəliyinin Azərbaycanda yayılma vəziyyəti

Azərbaycanda exinokokk xəstəliyi endemik infeksiyalar qrupuna daxildir. Xüsusilə kənd rayonlarında yoluxma halları daha çoxdur. Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzinin məlumatlarına əsasən, hər il onlarca yeni yoluxma faktı qeydə alınır. Dövlət tərəfindən profilaktik tədbirlər və maarifləndirmə kampaniyaları həyata keçirilir. Lakin bu sahədə hələ də ictimai bilgilənmənin artırılmasına ehtiyac vardır. Əsas problem kənd əhalisinin tibbi maarifləndirilməsinin aşağı olması, özbaşına heyvan kəsimi və baytarlıq nəzarətinin zəifliyidir.

Exinokokkla bağlı maarifləndirmənin əhəmiyyəti

Exinokokk xəstəliyi ilə mübarizə təkcə tibbi personalın işi deyil, ictimaiyyətin də fəal iştirakı vacibdir. Maarifləndirmə tədbirləri məktəblərdə, kənd təsərrüfatı müəssisələrində, bazarlarda və ictimai yerlərdə təşkil olunmalıdır. İnsanlara bu xəstəliyin necə yayıldığı, nə kimi təhlükələr doğurduğu, və özlərini necə qoruya biləcəkləri izah edilməlidir. Həmçinin televiziya və sosial media vasitəsilə vizual maarifləndirmə roliklərinin hazırlanması faydalı nəticə verə bilər.

Exinokokk xəstəliyi ciddi və təhlükəli bir parazitar infeksiyadır. Onun əsas xüsusiyyəti uzun müddət simptomsuz qalaraq sonda ciddi orqan zədələnmələrinə səbəb olmasıdır. Xəstəliyin yayılmasında gigiyenik qaydalara əməl edilməməsi, çirklənmiş mühit və nəzarətsiz heyvan saxlanması kimi amillər mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, həm fərdi səviyyədə, həm də ictimai miqyasda profilaktik tədbirlərin gücləndirilməsi vacibdir. Erkən diaqnostika və düzgün müalicə yanaşmaları isə insan həyatını xilas edə bilər. Cərrahi müdaxilələrin vaxtında aparılması və medikamentoz müalicənin sistemli tətbiqi müsbət nəticə verir. Nəhayət, maarifləndirmə bu xəstəliyin qarşısını almaqda ən mühüm vasitədir.